ÜSDÜ’l-GĀBE

Eserin adını, muhtemelen Medine ormanı (gābe) kastedilerek “ormanın aslanları” anlamına gelen Üsüdü’l-ġābe şeklinde okuyanlar da vardır. Girişte yöntemini açıklayan İbnü’l-Esîr sahâbîlerin isimlerini oldukça titiz şekilde alfabetik sırayla vermiş, sıralamada ismin türediği kökü değil ilk harfleri esas almıştır. Hadis naklettiği kaynakların kendisine ulaşan isnadlarını zikrettikten sonra sahâbî tanımına dair açtığı bir fasılda bu husustaki farklı görüşleri belirtmiş, hadisçilerin sahâbî tanımını benimsemiştir. Ardından Hz. Peygamber’in şemâili, ahlâkı, mûcizeleri, elbiseleri, silâhları, binekleri, akrabaları, eşleri, câriyeleri, vefatına kadar bütün hayatı anlatılmış, daha sonra sahâbîlere geçilmiştir.

İbnü’l-Esîr, daha önce yazılan sahâbe biyografilerindeki karışıklıktan yakınan çağdaşlarının teşvikiyle Üsdü’l-ġābe’yi yazmaya başladığını söylemektedir. Çalışmasında özellikle Ebû Abdullah İbn Mende ve Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Maʿrifetü’ṣ-ṣaḥâbe, İbn Abdülberr’in el-İstîʿâb ve Ebû Mûsâ el-Medînî’nin İbn Mende’ye yazdığı zeyil olan Tetimmetü Maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe adlı eserlerini temel kaynak edinmiş ve bunlarda geçen bütün sahâbîleri kitabına almıştır. Bunların dışında İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳāt’ı, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, İbn Asâkir’in Târîḫu medîneti Dımaşḳ’ı gibi eserlerde geçen sahâbîleri kaydetmiş, her biyografinin başında İbn Mende için ”د“, Ebû Nuaym için ”ع“, İbn Abdülber için ”ب“ ve Ebû Mûsâ için ”س“ rumuzlarını kullanmış, sonunda bu dördünden söz konusu sahâbîyi zikreden müelliflerin isimlerini vermiştir. Ebû Mûsâ dışındaki üç kaynakta yer alan biyografilerin sonunda “ahracehü’s-selâse” kaydını koymuştur. Biyografilerde hiçbir rumuzun bulunmaması bu dört kaynakta o sahâbînin zikredilmediği anlamına gelmektedir. İbnü’l-Esîr, İbn Mende ve Ebû Nuaym’ın hal tercümesini verdikleri sahâbînin rivayet ettiği hadisleri ve bunların illetlerini belirtmelerini tasvip etmeyip İbn Abdülberr’in yöntemini benimsemiş, rivayetlerden çok sahâbîyi tanıtacak nesep, hayat hikâyesi, menkıbe vb. bilgileri aktarmayı tercih etmiştir. Kaynaklarındaki bilgileri hatalarıyla beraber aktarmakla birlikte bunların çoğunu tenkit ve tashih etmiş, ancak İbn Hacer el-Askalânî’nin de kaydettiği gibi (el-İṣâbe, I, 3) tâbiînden olduğu halde bazı kişileri sahâbî diye zikretmiş, bir kısım hataları da düzeltmemiştir.

Eserde bazı sahâbîler hem isimleri hem de künyelerinin bulunduğu yerde tanıtılmıştır. Bu durumda bazan yeni bilgiler verilmekle birlikte genelde muhtasar olan kısımdan sahâbînin daha geniş tanıtıldığı kısma atıf yapılmıştır. Bir sahâbî hakkında yakınlarından birinin biyografisinde ilâve bilgi verilmişse buna da işaret edilmiştir. Müellif lakap, künye ve neseplerin zikredilip zikredilmemesi veya isimlerin yanlış okunması gibi sebeplerle ortaya çıkan karışıklıklar üzerinde durmuş ve kendi tercihini belirtmiştir. İbnü’l-Esîr biyografi sahibinden hadis nakletmesi halinde o rivayeti isnadıyla zikretmiş, eğer rivayet zayıfsa bunu da söylemiştir. Hadislerde geçen garîb kelimelerin mânalarını biyografinin sonuna eklemiştir. Eserin sonunda nisbelerle künyelere, meçhul/müphem isimlerle kadın sahâbîlere özel bölümler ayrılmıştır.

Birçok defa neşredilen eser (nşr. İbrâhim el-Müveylihî, I-V, Kahire 1285-1287/1868-1870; nşr. Şehâbeddin Necefî, I-V, Tahran 1377/1958; nşr. Muhammed İbrâhim el-Bennâ v.dğr., Kahire 1964, I-VII, Kahire 1970-1973; nşr. Halîl Me’mûn Şîhâ, Beyrut 1418/1997) çeşitli sayımlara göre 7500’den fazla (İbn Hacer’e göre 7554, Kahire 1970 baskısında 7703, Beyrut 1997 baskısında 7712) biyografi içermektedir. Üsdü’l-ġābe Nevevî (DİA, XXXIII, 49), Muhammed b. Muhammed el-Kâşgarî (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 82; Chester Beatty Ktp., nr. 3213), Ali b. Muhammed b. Tâhir (Chester Beatty Ktp., nr. 5319-5322), Bedreddin Muhammed b. Ebû Zekeriyyâ el-Makdisî (Dürerü’l-âs̱âr ve ġurerü’l-aḫbâr, Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 284), Zehebî (Üsdü’l-ġābe’deki rivayetleri çıkarıp yeni ilâveler yaptığı Tecrîdü esmâʾi’ṣ-ṣaḥâbe, Haydarâbâd 1315; I-II, Beyrut, ts.) gibi âlimler tarafından ihtisar edilmiştir. Moğultay b. Kılıç Üsdü’l-ġābe’deki hataları tashih etmek amacıyla bir çalışma yapmış (DİA, XXX, 231), Muhammed b. Saîd b. Abdullah el-Halebî de ez-Ziyâde ʿalâ Üsdi’l-ġābe adıyla bir eser yazmıştır (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 151).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 363 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.