ÛŞÎ

Fergana vadisinde bugün Kırgızistan toprakları içinde bulunan Oş (Ûş) şehrinde doğdu. Kendisine atıfta bulunduğu birçok yerden sadece birinde (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 526) lakabını Sirâceddin yerine Rükneddin olarak kaydeden Kâtib Çelebi künyesini Ebû Muhammed (a.g.e., II, 1954), Serkîs ise Ebü’l-Hasan (Muʿcem, I, 499) olarak yazar. Kaynaklarda hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Ûşî’nin yaşadığı dönemde bölge Selçuklular, Karahanlılar ve Karahıtaylar arasındaki siyasî mücadelelere sahne oldu. Eserleri günümüze ulaşan ilk Hanefî tabakat müelliflerinden Kureşî ve İbn Kutluboğa, Ûşî’nin sadece kısa isim zincirini kaydedip kelâmla ilgili kasidesini anmakla yetinir. Onun “Şehîdî” nisbesini zikreden Zehebî, Nâsırüddin Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî’den ders aldığını ve Kadı Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed ez-Zâhidî el-Buhârî’ye icâzet verdiğini belirtir (el-Müştebih, I, 35; ayrıca bk. İbn Nâsırüddin, I, 285). Ûşî Niṣâbü’l-aḫbâr adlı eserinin mukaddimesinde, kaynak olarak kullandığı eserlerin müelliflerine varan rivayet zincirlerini kaydederken ilk halkada hocalarını da andığı için kimlerden ders aldığı, dolayısıyla hangi ilim merkezlerine gittiği hususunda bilgi edinilebilmektedir (Toprak, Hadiste Derlemecilik, s. 190 vd.). Buna göre Buhara ve Semerkant yanında bölgedeki birçok şehri dolaşan Ûşî, Zehebî’nin de belirttiği hocası Nâsırüddin es-Semerkandî’den başka muhtemelen dedesi olan Ebû Abdullah Nasîrüddin Muhammed b. Süleyman el-Ûşî, Ebü’l-Mehâsin Zahîrüddin Hasan b. Ali el-Mergīnânî, Abdullah b. Ebü’l-Muzaffer en-Nesefî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ali b. Nasr en-Nesefî, Alâeddin el-Üsmendî, Ebü’l-Kāsım Ali b. Hüseyin el-Bistâmî, Ebü’l-Usr el-Pezdevî’nin oğlu İmâdüddin Hasan b. Ali el-Pezdevî ve Seyfeddin Muhammed b. Muhammed el-Bâharzî’den faydalandı. Bunlardan Nasîrüddin el-Ûşî ile (Kureşî, III, 164-165) Zahîrüddin el-Mergīnânî’nin (a.g.e., II, 74) el-Hidâye müellifi Burhâneddin el-Mergīnânî’ye de hocalık yapmaları Ûşî’nin el-Hidâye müellifiyle ders arkadaşı olabileceğini düşündürmektedir. Zehebî, Ûşî’nin talebeleri arasında Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Buhârî el-Attâbî’nin adını kaydeder.

el-Emâlî’yi şerheden Şerefeddin en-Neccârî’nin Ûşî’nin isim zincirinde “kadı” unvanına yer vermesinden onun kadılık yaptığı (Toprak, Hadiste Derlemecilik, s. 142-143; DÜİFD, sy. 23 [2006], s. 69), kaynaklarda kendisine atfedilen şeyh, imam, allâme, muhakkik gibi sıfatlardan döneminde tanınmış bir âlim olduğu anlaşılmaktadır. Fıkıh ve hadise dair eserler vermekle birlikte daha çok kelâmla ilgili kasidesiyle şöhret bulmuş, bu alandaki literatürde iz bırakmıştır. Ûşî’nin şiirle uğraştığı da belirtilmektedir, ancak bu alanda günümüze ulaşan bir eserine rastlanmamıştır. Fakat el-Emâlî’si şiirdeki ustalığını göstermektedir. Kâtib Çelebi Keşfü’ẓ-ẓunûn’da bir yerde (II, 1954) Ûşî’nin 569’da (1173) hayatta olduğunu, iki yerde de (II, 1224, 1350) el-Fetâva’s-Sirâciyye ve el-Emâlî adlı eserini bu tarihte kaleme aldığını kaydederken diğer bir yerde anılan tarihte vefat ettiğini (II, 1200), bir başka yerde ise (II, 1350) ölüm yılını 575 (1179) yılı diye zikretmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa da Ûşî’nin 575 yılında vebadan öldüğünü söyler (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 700).

Eserleri. 1. el-Emâlî. Mâtürîdî akaidine dair bir risâle olup el-Ḳaṣîdetü’l-lâmiyye ve Bedʾü’l-emâlî ismiyle anılır. Manzum olması, veciz bir üslûpla kaleme alınması öğrenme ve öğretme kolaylığı sağlamış, kısa sürede medreselerde rağbet gören bir metin haline gelmiştir. Üzerine çok sayıda şerh yazılarak çeşitli dillere tercüme edilen el-Emâlî birçok defa basılmıştır (nşr. ve Lat. trc., P. V. Bohlen, Regensburg 1825; İstanbul 1266; Kahire 1273; Bombay 1274; Cava 1318; nşr. Mevlevî Nezîr Ahmed Han, Delhi 1317, Urduca tercümesiyle birlikte).

2. Ġurerü’l-aḫbâr ve dürerü’l-eşʿâr. Zamanımıza ulaşmayan eserde günlük hayatı ilgilendiren konulara dair hadislerle öğüt ve hikmete dair şiirler derlenmiştir. Müellif daha sonra bu eserden seçtiği 1000 sahih hadisle Niṣâbü’l-aḫbâr li-teẕkireti’l-aḫyâr adlı eserini meydana getirmiştir. Her birinde on hadisin yer aldığı 100 bölüm (bab) halinde düzenlenen Niṣâbü’l-aḫbâr’ın günümüze altmış kadar nüshası intikal etmiştir (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 74/1, Lâleli, nr. 1509, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 187, 264; İÜ Ktp., AY, nr. 6226). Hadislerin senedlerini hazfeden Ûşî faydalandığı on beş kaynağı çeşitli rumuzlarla göstermiştir. Mehmet Sait Toprak doktora tezinin ikinci kısmında bu eseri neşre hazırlamıştır (bk. bibl.).

3. Müsnedü Enes b. Mâlik (Cüzʾ fî rivâyeti Enes b. Mâlik ʿan Resûlillâh bi-isnâdin vâḥid). Ûşî bu eserinde Enes b. Mâlik’ten gelen, hocası Nasîrüddin el-Ûşî’den naklettiği yaklaşık 300 kadar hadisi otuz sekiz bab altında düzenlemiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 787).

4. el-Fetâva’s-Sirâciyye (Kalküta 1243; I-IV, Leknev 1293-1295, kenarında Fetâvâ Ḳāḍîḫân olarak). Hanefî fakihlerinden Yûsuf b. Ahmed es-Sicistânî Münyetü’l-müftî adlı eserinde bu kitabın tertibini esas almış, özellikle başka kaynaklarda bulunmayan birçok meseleyi ondan nakletmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1887).

5. Muḫtelifü’r-rivâye. Necmeddin en-Nesefî’nin el-Manẓûmetü’n-Nesefiyye fi’l-ḫilâf adlı eserine yazılan bir şerhtir (a.g.e., II, 1868).

Kaynaklarda Ûşî’ye S̱evâḳıbü’l-aḫbâr (a.g.e., I, 526) ve Nûrü’s-sirâc (Brockelmann, GAL Suppl., I, 765) adlı kitaplar da nisbet edilmektedir. İsmâil Paşa’nın ona ait eserler arasında zikrettiği Yevâḳītü’l-aḫbâr (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 700), Ûşî’nin Niṣâbü’l-aḫbâr’ının kaynaklarından olup Ahmed b. Abdullah es-Serahsî’ye aittir (Toprak, DÜİFD, sy. 23 [2006], s. 83).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 230-231 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.