VARLIK

İran’da Türkçe’nin yasak olduğu Pehlevî döneminin sona ermesinin hemen ardından Tahran’da Doktor Cevad Heyet tarafından yayımlanmaya başlanmıştır (5 Mayıs 1979). Düzenli biçimde çıkan derginin yayın kurulu kurucusu ve baş editörü Cevad Heyet dışında Hamid Nutkī, M. Ali Ferzâne, G. Hüseyin Begdili, Hamid Muhammedzâde, Timur Pîrhâşimî, A. Menzûrî Hâmne, H. Mecidzâde Savalan, Samed Serdâriniyâ, Aziz Muhsinî, Kerim Meşrûteçi Sönmez, Ali Kemâli, İsmâil Hâdî, M. Takī Zehtâbî, M. Hidayet Hesârî, Büyük Resuloğlu, M. Rızâ Hey’et, İbrâhim Refref, Ali Rızâ Sarrafî, Hasan Râşidî, Ekber Âzâd ve Hüseyin M. Güneyli gibi dilci ve edebiyatçılardan meydana gelmiştir. Ünlü şair Mehemmed Hüseyin Şehriyâr ilk sayıdan itibaren derginin şeref üyesidir. Yazıların yaklaşık beşte birinin Farsça neşredildiği derginin çıkış amacı bölgede Türk dili ve kültürünün doğru temeller üzerinde gelişimini sağlamak, Türk lehçe ve ağızlarının araştırılarak ortak bir yazı dili oluşturmak ve İran’da yıllarca asimilasyon politikasına mâruz kalan Türkler’in millî kimliğinin yeniden şekillenmesine yardımcı olmaktır. Derginin yayımlandığı ilk yıllarda Türkçe’yi okumakta zorluk çeken okuyucular için her sayının sonuna Türkçe-Farsça bir sözlük bölümü eklenmiştir.

Uzun yıllar Türkçe’nin yasaklanması sebebiyle bölgede imlâ ve edebî dil konusunda bir birlik bulunmadığından Varlık’ın ilk sayılarından itibaren Arap alfabesinin Türkçe’ye uyarlanmasıyla ilgili çalışmalar başlatılmıştır. Bunların en önemlisi Arapça’da yer almayan “ı, ö, ü” seslerine özgü işaretlerin belirlenmesi, yabancı kelimelerin imlâ kurallarının düzenlenmesi, Hamid Nutkî’nin Arap alfabesiyle yazılan kelimelerin doğru okunmasını sağlamak için “Yazı Kaideleri veya İmlâ Kılavuzu” adıyla bir çalışma yapmasıdır. Bu çalışma dergide makaleler halinde yayımlandıktan sonra kitap olarak da neşredilmiştir. Dergi, yine Türkçe yayın organları arasında imlâ birliğinin sağlanması amacıyla Haziran 2000 ve Eylül 2001 tarihlerinde iki “ortografi” sempozyumuna öncülük etmiştir.

İran’da ve Türk dilinin konuşulduğu ülkeler dışında da çok sayıda okuyucunun ilgisini çeken Varlık’ta Azerbaycan Türkçesi edebî dili temelinde İran’da, Türkiye ve Azerbaycan’da anlaşılabilen kelimelerin kullanımına özen gösterilmiş, ayrıca dergi sayesinde dilde bir yenileşme süreci başlatılarak İran’da modern Türk yazı dilinin tekrar canlanmasına çaba gösterilmiştir. Ayrıca Varlık dil ve üslûp açısından daha sonraki yayınlara örnek olmuş, Yol, İslâmî Birlik, Dilmaç, Nevîd-i Azerbaycan, Şems-i Tebrîz dergileriyle üniversite bünyesinde çıkan Türkçe öğrenci dergilerinde ortak bir yazı dilinin kullanılmasını sağlamıştır. Dergide millî birlik ve şuurun oluşmasında dil ve kültürün önemini vurgulayan yazılar geniş yer tutmaktadır. Varlık’ın Farsça bölümünde genellikle Türkler’in tarihi, dili ve kültürüyle ilgili asimilasyon politikaları doğrultusunda ileri sürülen iddialara yanıt niteliğinde ilmî çalışmalar yer almaktadır.

2011 yılında 160. sayısı yayımlanan ve her sayısı ortalama 100 sayfadan meydana gelen dergide Türk dili ve lehçelerinin tasnifi; dil bilgisi özellikleri; Türk mitolojisi; Dîvânü lugāti’t-Türk, Kutadgu Bilig, Nehcü’l-ferâdîs, Dîvân-ı Hikmet, Mukaddimetü’l-edeb, Dede Korkut, Bâbürnâme, Kıssa-i Yûsuf gibi eserlerin tanıtımı ve üzerlerinde yapılan çalışmalar; sözlü ve yazılı Âzerî edebiyatına dair incelemeler ve bölge Türkler’inin kültürel-toplumsal sorunlarıyla ilgili yazılar geniş yer tutmaktadır. Âzerî Türkleri’nin yanı sıra İran’ın değişik bölgelerinde yaşayan Horasan, Halaç, Kaşkay, Türkmen, Sungur, Ebîverdî ve Feriden Türkleri’nin dil, edebiyat, folklor ve hayatıyla ilgili araştırmaların da bulunduğu dergide Yûnus Emre, Kadı Burhâneddin, Âşık Paşa, Nesîmî, Fuzûlî, Habîbî, Hatayî, Bâkî, Nâilî, Nâmık Kemal, Tevfik Fikret, Mehmed Âkif Ersoy, Süleyman Nazif, Yahya Kemal Beyatlı, Samed Vurgun, Süleyman Rüstem, Şehriyâr, Bahtiyar Vahapzade gibi klasik ve çağdaş şairlerin eserleri araştırma konusu olmuştur. Varlık’ta ayrıca Azerbaycan edebiyatı tarihi, Azerbaycan sözlü edebiyatı, Noam Chomsky’nin dil teorisinin Türkçe’ye uygulanması, Dede Korkut destanlarının ortaya çıkışı ve dil özellikleri, eski Türk şiirinde vezin, şekil ve kafiye, Halaç Türkçesi, Horasan Türkçesi, Sungur Türkçesi, Ebîverdî Türkçesi, Göktürk âbidelerinin dili ve günümüz Türkçe’sindeki izleri, İslâm devri Türk edebiyatı, Azerbaycan’da alfabe meselesi, kitap eleştirisi, eski ve çağdaş Türk tarihi, İran’daki Türk hânedanları, tarihî sözlükler, Oğuzlar, hâtıralar, seyahatnâmeler, Ali Şîr Nevâî’nin kişiliği ve eserleri, Türkçe basın tarihi, Türkçe-Farsça karşılaştırmalı dil bilgisi, Türkiye edebiyatından örnekler, İslâm medeniyetinin Batı medeniyeti üzerindeki etkisi gibi konularla Cengiz Aytmatov’un romanlarından çeviriler de yer almaktadır. Bunun yanında Genceli Nizâmî, Şehriyâr, Hamid Nutkī, M. A. Ferzâne, Samed Serdâriniyâ, Cevad Heyet, Aziz Muhsinî ve Kerim Meşrûteçi özel sayıları yayımlanmıştır.

Türkçe eğitim veren okulların bulunmadığı bir ortamda her düzeyde dil ve edebiyat bilgileri vererek bir mektep haline gelen Varlık, Türk dili ve kültürünün temel konularını içeren kitapları da ek halinde neşretmektedir. Bugüne kadar yayımlanmış olan kitaplar şunlardır: Azerbaycan Edebiyat Tarihi I (1980), Mukayesetü’l-lugateyn (1984), Yazı Kaideleri veya İmlâ Kılavuzu (1986), Türklerin Tarih ve Medeniyetine Bir Bakış (1987), Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihi (1987), Azerbaycan Şifâhî Halk Edebiyatı (1988), Azerbaycan Edebiyat Tarihi II (1990), Edebiyatşinaslık (1995).

Çeşitli üniversitelerde Varlık dergisi hakkında yüksek lisans ve doktora tezleri yapılmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Sonel Bosnalı, Le fait turc en Iran et la revue Varlıq (yüksek lisans tezi, 1997, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris), Pervane Memmedova / Memmedli, Varlık Jurnalında Edebiyat Meseleleri (doktora tezi, 2000, Bakü), M. Rıza Hey’et, Varlık Dergisinde Dilcilik Meseleleri (lisans tezi, 1998, Bakü), Nezaket İsmailova, Varlık Jurnalında Şimali Azerbaycan Edebiyatının Neşri (doktora tezi, 1997, Nahcıvan Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi), Neslihan Delice, Varlık Dergisinin Bibliyografyası ve Bu Dergide Yer Alan Halk Edebiyatı ile İlgili Yazıların Değerlendirilmesi (yüksek lisans tezi, 2004, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü tarafından Gazi ve Hacettepe üniversitelerinin katılımıyla 5 Mayıs 2011’de düzenlenen “I. Türkoloji Günü” adlı sempozyumda Varlık dergisinin ilk sayısının çıktığı 5 Mayıs günü “Türkoloji günü” olarak ilân edilmiş ve her yıl bu günün ilmî-akademik merkezlerde kutlanmasına karar verilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 523-524 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.