VASİYETNÂME

Birgivî’nin en tanınmış eserlerinden olan Vasiyetnâme, ilk sayfasında geçen “vasiyet” kelimesinden dolayı bu adı almıştır. Ayrıca Risâle-i Birgivî, Birgivi Vasiyetnâmesi ve Birgivî / Birgili Risâlesi gibi adlarla anılır. Genelde iman esaslarını, ibadet ve ahlâk konularını içerir. Birgivî diğer eserlerinde olduğu gibi Vasiyetnâme’de de kelâm, fıkıh ve ahlâk kitaplarında geniş biçimde yer alan konuları başarıyla özetlemiş ve eserini herkesin anlayabileceği bir dille kaleme almıştır. Vasiyetnâme XVI. yüzyıl Anadolu Türkçesi için zengin bir dil malzemesi sayılmakta, bu yönüyle günümüzde çeşitli bilimsel çalışmalara konu teşkil etmektedir. Eserini herkesin yararlanması için Türkçe yazdığını belirten müellif, Birgi’ye yerleştiği yıllarda kaleme aldığı bu risâlesinin muhtevasını özellikle Ẕuḫrü’l-müteʾehhilîn ve’n-nisâʾ fî taʿrîfi’l-aṭhâr ve’d-dimâʾ (nşr. Hidâyet Hartford – Eşref Münib, Dımaşk 2005), Kitâbü’l-Îmân ve’l-istiḥsân ve eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye’de delillendirip genişletmeye çalışmıştır. Bazı yazma nüshalarındaki kayıtlardan hareketle Vasiyetnâme’nin, müellifi tarafından er-Risâletü’l-iʿtiḳādiyye adıyla Arapça’ya çevrildiği kaydedilmişse de (Atsız, s. 32-33; Arslan, s. 85) yapılan incelemelerde bu risâlenin Yahyâ b. Ebû Bekir el-Âmirî’nin (ö. 893/1488) eseri olduğu anlaşılmıştır (Kaylı, s. 84-88). Eldeki nüshaların büyük çoğunluğunda eserin yazılış tarihiyle ilgili “takrîben sene 970” kaydı yer almaktadır; buna göre eser 1562-1563’te yazılmış olmalıdır. Buradaki “takrîben” ifadesini bizzat müellifin kaydettiği sanılmaktadır. Zira müslümanın günlük ibadetleriyle ilgili bazı konuların Vasiyetnâme’ye “Zeyl-i Vesâyâ” başlığıyla sonradan ilâve edildiği görülmektedir. Bu durumda Birgivî’nin eserini tekrar gözden geçirdiği sırada tahminî bir tarih belirtmeyi tercih ettiği söylenebilir. Vasiyetnâme halkın beğenisini kazanan ve çok okunan eserlerden biridir. Bu sebeple Anadolu sahasındaki Türkçe ilmihal kitapları arasında çok yaygın olan Mızraklı İlmihal’e de öncülük etmiştir. Eser ilmihal bilgilerini öğrenmeleri için çocuklara ezberletilmiş, ezberlenmesini kolaylaştırmak amacıyla manzum hale getirilmiştir. Bahtî’nin 1052’de (1642) kaleme aldığı Manzûme-i Birgili bunlardan biridir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5379, vr. 136^b-188^a).

Vasiyetnâme’nin müellif nüshasının Enderûn-ı Hümâyun’da bulunduğu kaydedilmişse de (Vasiyetnâme, İstanbul 1218) bu nüshaya henüz ulaşılamamıştır. Eserin istinsah tarihi belli olan en eski nüshası Birgivî’nin vefat tarihinde istinsah edilen nüshadır (Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 295, vr. 119^b-135^a). Müellifin talebelerinden Abdüllatîf b. Abdüsselâm’ın 987 Rebîülâhirinde (Haziran 1579) istinsah ettiği nüsha da Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Ayasofya, nr. 2253). Ayrıca birçok kütüphanede yüzlerce nüshası mevcuttur. Divan şairi Neylî’nin Vasiyetnâme’den altmış nüsha istinsah ederek yarısını Ayasofya, yarısını da Fâtih Camii’ne bağışladığı kaydedilir (DİA, XXXIII, 71). Eserin Kadızâdeli hareketinin şekillendirdiği XVII. yüzyıl Osmanlı düşüncesini etkilediği anlaşılmaktadır. Vasiyetnâme İbrâhim Hakkı Erzurûmî, Saçaklızâde Mehmed Efendi, İshak b. Hasan et-Tokadî gibi âlimler tarafından başlangıç seviyesindeki talebeye okutulması tavsiye edilmiştir (Arslan, s. 79; İzgi, s. 70-78, 85-93). Eserin İstanbul’dan önce Kazan’da basılması, Balkan ve Kuzey Afrika ülkeleri kütüphanelerinde nüshalarının bulunması ve Mısır’da bir şerhiyle birlikte tabedilmesi (Kadızâde İslâmbûlî Ahmed b. Muhammed Emîn, Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî şerhi’l-Vasiyyeti’l-Muhammediyye, Bulak 1240) onun Türkçe konuşulan bölgelerdeki yaygınlığını göstermektedir. Vasiyetnâme’nin Osmanlı ülkesinde basılan ilk dinî kitap olduğu belirtilmektedir (Birinci, s. 13).

Eserin ilk baskısı, 1802’de Pirguli Kitabı adıyla Kazan Üniversitesi Matbaası’nda doksan iki sayfa halinde gerçekleştirilmiş, Kazan’da 1917 yılına kadar on bir baskısı yapılmıştır (Yazberdiyev, s. 141-268; krş. DİA, XXVIII, 109). İstanbul’da ilk defa 1218 (1803) yılında basılmıştır. Bu baskının sonunda şu not yer alır: “İşbu risâle-i mergūbe Enderûn-ı Hümâyun’da mevcut, musannif hattıyla olan nüshadan tahrir olunup ba‘dehû mukabele ve tashih olunmuş nüshadan tab‘ ve temsil olunmuştur” (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 534). 1220’de (1805) yine İstanbul’da yapılan ikinci baskısının sonunda da aynı not vardır (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Şer‘iyye, nr. 160). Osmanlı dönemine ait tesbit edilen son baskının tarihi 1314’tür (1896-97). Eserin Cumhuriyet döneminde de Latin harfleriyle birçok baskısı yapılmıştır.

Vasiyetnâme’nin bilinen ilk tercümesi Garcin de Tassy tarafından yapılan Fransızca çeviridir (Exposition de la foi musulmane, Paris 1822; 2. bs. 1874). Bu çeviriden çok önce, Vasiyetnâme’nin La profession de foi adıyla Fransızca’ya tercüme edilerek Echialle Mufti’nin Religion ou théologie des turcs adlı eseriyle birlikte 1704’te Brüksel’de basıldığını, tercümeyi esas alan John Farrington of Clapham’ın eseri The Profession of Faith adıyla İngilizce’ye çevirip 1752’de yayımladığını kaydeden Witkam, bu çevirilere esas teşkil eden metnin Vasiyetnâme olduğu iddiasını şüpheli bulur (Inventory of the Oriental Manuscripts, XV, 279). Eseri Toktamışoğlu manzum olarak Kazan Türkçesi’ne çevirmiş (Atsız, s. 5), Reîsülulemâ Mehmed Cemâleddin Çavuşeviç de Boşnakça’ya tercüme ederek kendisinin ortaya koyduğu alfabeyle neşretmiştir (Sarajevo 1908).

Bahtî’nin manzumesinden başka Osmanlı döneminde Vasiyetnâme üzerine onu aşkın Türkçe şerh ve ta‘lîkāt yazılmıştır. Şeyh Ali Sadrî el-Konevî’nin 1114’te (1702-1703) tamamladığı Şerh-i Vasiyetnâme-i Birgivî’nin İstanbul kütüphanelerinde 100’ü aşkın nüshası mevcuttur. Ayrıca İstanbul’da 1202 (1787) ile 1308 (1891) yılları arasında altı ayrı baskısı tesbit edilmiştir. Osmanpazarı müftüsü Şumnulu İsmâil Niyâzi’nin kaleme aldığı Şerh alâ şerhi’l-Konevi alâ Vasiyyeti Birgivî ile (İstanbul 1262; Bulak 1269) Abdurrahman b. Abdullah el-Ermenekî’nin hâşiyesi (İstanbul 1262) hem Konevî şerhinin hem de Vasiyetnâme’nin açıklamalarıdır. Beypazarlı Muhammed b. Muharrem’in 1126’da (1714) yazdığı Nasîhatü’l-müslimîn başlıklı şerhin ve Mustafa b. Muhammed el-Hanefî’nin 1168’de (1755) telif ettiği Zübdetü’l-hakāik adlı şerhin İstanbul kütüphanelerinde nüshaları vardır (meselâ Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 496; Hacı Mahmud Efendi, nr. 1282). Kadızâde İslâmbûlî Ahmed b. Muhammed Emîn’in Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî şerhi’l-Vasiyyeti’l-Muhammediyye’sinin Bulak baskısından (1251) başka İstanbul’da 1219 (1804) ile 1302 (1885) arasında yapılmış en az on beş baskısı mevcuttur. Ahmed Efendi el-Kürdî’ye ait şerhin tek nüshası bilinmektedir (TSMK, Hazine, nr. 214). Teşrifatîzâde Ebû Bekir b. Muhammed, Gülşen-i Esrâr adlı şerhinde (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1332) Vasiyetnâme’nin yalnız akaid konularını açıklamıştır. Vasiyetnâme’nin sadece bazı konularını veya bazı lafızlarını izah etmeye yönelik diğer eserler de şunlardır: Saçaklızâde Mehmed Efendi el-Mar‘aşî, Risâle fî Şerhi kavli’l-Birgivî: Varlığı Kendisindendir Gayrinden Menkūl Değildir (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Arabî, nr. 4354, vr. 90^a); Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin, Risâle fî tecdîdi’l-îmân. Risâle-i ta‘lîkıyye alâ kavli’l-Birgivî / Benden Küfür Sâdır Olduysa Tevbe Ettim (TSMK, Yeniler, nr. 347, vr. 59^b). Eserin yine tecdîd-i îmân bahsine ta‘lik olarak yazılan (Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde Süleyman Sırrı, nr. 672, vr. 69^b-79^a) peş peşe üç risâlenin birincisini Muhammed b. Hamza el-Aydınî el-Güzelhisârî, ikincisi Seyyid Muhammed b. Abdülhamîd el-Kefevî’ye aittir; üçüncü ta‘likin müellifi bilinmemektedir.

Vasiyetnâme ve şerhleri üzerine yapılan başlıca çalışmalar şunlardır: Halil İbrahim Haksever, Vasiyetnâme (Dil Özellikleri-Metin-Sözlük) (yüksek lisans tezi, 1989, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Birgivi Vasiyetnâmesi (haz. M. Şevket Eygi – A. Ersin Yücel, İstanbul 1992); Metin Kocakaya, Risâle-i İmam Birgivi’de Sentaks Çalışması (yüksek lisans tezi, 1997, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Musa Duman, Vasiyyetnâme (Dil İncelemesi, Metin, Sözlük, Ekler İndeksi ve Tıpkıbasım) (İstanbul 2000); Sezer Özyaşamış Şakar, Birgivî Muhammed Efendi’nin Manzum Vasiyyetnâmesi (Eleştirili Metin-Dil İncelemesi-Sözlük) (doktora tezi, 2005, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Abdurrahman Kaya, Şeyh Aliyyü’s-Sadrî el-Konevî, Birgivî’nin Vasiyet-Nâmesinin Şerhi (1^b-49^b): Giriş-Tenkitli Metin-Dizin (yüksek lisans tezi, 2005, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü); Songül Tanboğa, Birgivi’nin ‘Vasiyetnâme’ Adlı Eseri Üzerine Bir Gramer, Metin ve İndeks Çalışması (yüksek lisans tezi, 2006, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Mehmet Mustafa Karaca, Yahya Efendi’nin Vasiyetname-i Birgili Manzumesi: Metin-İnceleme-İndeks (yüksek lisans tezi, 2008, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 556-558 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.