VELİHANOV, Çokan

Bugünkü Kazakistan’ın Kostanay vilâyeti Sarıköl ilçesine bağlı Küntiymes kışlağında doğdu. Asıl adı Muhammed Hanefiye’dir. Annesi oğlunu Çokan (Şokan) adıyla çağırdığından kendisi de bu adı benimsemiş ve bu adla tanınmıştır. Kazak asillerinden olan babası, Orta Cüz (Jüz) Kazakları’nın son hanı Veli Han’ın oğlu, döneminde Amankarağay vilâyetinin Ağa Sultan unvanına sahip Kazak yöneticisi Şıngıs (Cengiz) Velihanov’dur (ö. 1895). İlk eğitimini köy mektebinde alan Çokan, Omsk şehrindeki Sibirya Askerî Okulu’nda öğrenime başladı (1847). 1853’te burayı bitirdiğinde çok iyi Rusça biliyordu ve kültürlü, görgülü genç bir entelektüel niteliğine sahip olmuştu. Daha sonra Batı Sibirya’yı ve Kuzey Kazakistan’ı yöneten genel vali G. H. Gasfort’un emir subayı oldu. 1858’de, Batılı araştırmacılardan daha önce gidenlerden hiçbirinin sağ dönemediği Kâşgar’a bir araştırma gezisi düzenlediyse de Rus casusluğu ile itham edilince kervanıyla birlikte 1859’da geri döndü. 1860’ta başşehir Petersburg’da Çar II. Aleksandr tarafından kabul edildi; çeşitli mükâfat, madalya ve rütbelerle ödüllendirildi. Ancak zorlu Kâşgar seferi esnasında yakalandığı verem sebebiyle Petersburg’un nemli havası kendisine yaramadı. 1861’de memleketine dönerek verem hastaları için günümüzde de uygulanan kımız tedavisi gördü. 1864’te Albay Çernyaev kumandasında katıldığı Evliyaata seferinde Rus askerlerinin Kazak ve Özbekler’e karşı sergilediği acımasızca davranışlara dayanamayıp yolculuğunu yarıda kesti. Önce Verniy’e (şimdiki Almatı) gitti. Ardından eski aile dostu Tezek Sultan’ın Taldıkorgan yakınlarındaki köyünde yaşamaya başladı. Burada Tezek Sultan’ın akrabalarından Aysarı Hanım’la evlendi. Fakat çok geçmeden hastalığı kötüleşti ve henüz yirmi dokuz yaşında iken öldü.

Velihanov daha Rus askerî okulu öğrencisiyken zekâsı, çalışkanlığı ve ilme merakıyla öğretmenlerinin dikkatini çekmiş, özel bir izinle okulun kütüphanesini kullanma imkânı elde etmişti. Böylece Rus ve dünya edebiyatının önemli eserlerini okuyarak ufkunu genişletmiş, ünlü Rus aydını ve siyasetçisi G. N. Potanin ile dostluk kurmuştur. Yaz tatillerinde ailesinin yanına gittiğinde Kazak kültürü ve edebiyatıyla ilgilenmiş, Kazak halk hikâyesi “Kozı Körpeş-Bayan Suluv” hakkında yaptığı çalışmayı Petersburg Üniversitesi profesörlerinden Ilya-Nikolayeviç Berezin okuyup değerlendirmiştir. Velihanov’un ilk akademik çalışmaları Berezin’in bir makalesine dair yazdıkları ile “Kozı Körpeş-Bayan Suluv” hikâyesidir. Bunların yanında öğrencilik yıllarında resme de merak sarmıştı. Kazaklar arasında modern anlamda resim sanatıyla ilgilenen Velihanov’un çizimleri o dönemdeki göçebe hayatı hakkında önemli bilgiler içermektedir.

Velihanov’un akademik hayatı, Rusya’nın coğrafî ve askerî araştırma seferlerine katılıp bu seferlerde elde ettiği yeni bilgileri Avrupa bilim dünyasına tanıtmakla geçmiştir. 1855’te genel vali ile birlikte katıldığı, Semey-Ayagöz-Kapal yoluyla Almatı’ya kadar uzanan sefer boyunca Kazak ülkesini ve halkını daha yakından tanıma imkânı bulmuş, 1856’da ünlü coğrafyacı P. S. Semenov-Tyan-Şanskiy ile tanışmıştır. Semenov’un teklifiyle Rusya Coğrafya Derneği’ne üye olmuş, aynı yıl iştirak ettiği Aladağlar ve Isık Göl bölgesi araştırma yolculuğunda Ulu Cüz Kazak boyları ve Kırgızlar’la ilgili birçok yeni bilgi derlemiştir. “Halk bilgeliğinin hazinesi, bütün halk hikâyelerinin, coğrafya, din ve geleneklerin toplandığı bir ansiklopedi ve bozkır İlyada’sı” dediği Orta Asya sözlü edebiyatının en ünlü örneklerinden olan Manas destanının bir bölümünü (“Kökütey Han’ın Aşı”) 1861’de Rusça’ya çevirerek yayımlayan ilk araştırmacı olmuştur. Coğrafî seferlerinin en ünlüsü şüphesiz Kâşgar ve civarına yapılan gizli seferdir. Burada kaldığı süre zarfında Uygur dilini incelemiş, birçok nâdir el yazması ile tarihî sikke elde etmiş, Kâşgar’a özgü bitki ve mineral örneklerini tesbit etmiş, bölge coğrafyası ve siyasî durumu hakkında bilgi toplamıştır. Bu seferin haberleri Rusya ve Batı dünyasında hızla yayılmış, böylece Doğu Türkistan’ı bilim dünyasına ilk defa tanıtanlardan biri olmuştur. Kâşgar seferine dair yayımladığı birçok makale kısa sürede Almanca’ya, büyük bir kısmı da 1865’te İngilizce’ye çevrilerek yayımlanınca kendisi ilim dünyasında çok tanınan bir Türkistan uzmanı haline gelmiştir.

1860’ta Petersburg’a gittiğinde arkadaşları Potanin ve ünlü yazar Dostoyevski ile karşılaşmıştır. Velihanov, Dostoyevski ile 1854’te Omsk şehrinde sürgün cezasını çektiği sırada tanışmış, daha sonra birbirleriyle mektuplaşmış ve görüş alışverişinde bulunmuştur. Rus olmayan tebaadan birinin o güne kadar ulaşabildiği en yüksek saygınlık ve şöhrete ulaşan Velihanov’un gelecek planlarına bir türlü iyileşmeyen hastalığı engel olmuştur. Yine aynı yılın yaz aylarında Atbasar vilâyeti ağa sultanı seçilmesine rağmen genel vali tarafından hastalığı gerekçesiyle tayini yapılmamıştır. Rus sömürge idaresi, geleneksel Kazak hukuk sistemini ortadan kaldırarak Rus kanunlarını ve mahkemelerini yürürlüğe koymayı planlıyordu. Velihanov, Kazak toplumsal hayatı için büyük öneme sahip olduğunu düşündüğü bu konuyla ilgili en kapsamlı çalışmalarından biri olan “Hukuk Reformu Hakkında Rapor”u yayımlamıştır. Bu çalışmasında geleneksel Kazak mahkemeleri, hukuk sistemi, Kazak bozkırında İslâm’ın etkileri ve Kazak siyaseti hakkında önemli değerlendirmeleri mevcuttur. Kısa hayatına birçok eser sığdırmış sıra dışı bir aydın olan Velihanov Kazak tarihi, edebiyatı, folkloru ve gelenekleriyle ilgili modern anlamda çalışmalar yapan ilk Kazak araştırmacısı sayılmaktadır. Batı tarzında bir modernleşmeyi savunmuş, bunun için Rus medeniyetini örnek göstermiştir. Velihanov’un hayatı ve eserleri Sovyetler Birliği döneminde de rağbet görerek incelenmiş, Kazakistan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü’ne onun adı verilmiştir.

Eserleri. Velihanov birçok eserini Rusça neşretmiştir. Ölümünden sonra 1867’de Rusya Coğrafya Derneği eserlerinin bir külliyat halinde yayımlanmasına karar vermiş, bunun üzerine Semenov ve Gutkovski derleme işine girişmiş, ancak Gutkovski’nin ölümü üzerine derleme işi uzunca bir süre geri kalmıştır. 1887’de Potanin derleme işini devam ettirmiş, Petersburg Üniversitesi profesörlerinden N. I. Veselovsky, Potanin’in desteğiyle bu işi tamamlamıştır. Başta Potanin olmak üzere Velihanov’un dostlarının onun hayatıyla ilgili makalelerinin de yer aldığı derleme, Rusya Coğrafya Derneği’nin süreli yayını olan Araştırma Notları’nın XXIX. cildi olarak Soçineniya Çokana Çingisoviça Valihanova adıyla neşredilmiş (Petersburg 1904) ve uzun yıllar Velihanov hakkında temel başvuru kaynağı olmuştur. Büyük bir titizlikle toplanan makaleleri, notları, mektupları ve resim çalışmaları ölümünün 100. yılında Sobranie Soçineniy v Pyati Tomah adıyla beş ciltlik bir külliyat halinde yayımlanmış (Alma-Ata 1961-1972), düzeltmeler ve eklemelerle birlikte 1984-1985’te tekrar basılmıştır. Bu külliyat Kazakça’ya çevrilip Velihanov hakkında yapılan bütün çalışmaların da toplandığı kapsamlı bir bibliyografya cildi eklenerek altı cilt halinde Köp Tomdık Şığarmalar Jinağı ismiyle neşredilmiştir (Almatı 2010). Çokan Velihanov’un hayatına ve eserlerine dair yüzlerce araştırma kitabı, hikâye, piyes, roman yazılmış, tez hazırlanmış, hayatı birçok sinema filmine ve belgesele de konu olmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 645-646 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.