https://islamansiklopedisi.org.tr/versilani-huseyin-b-muhammed
1125’te (1713) Cezayir’de Setîf (Stif) vilâyetine bağlı Benî Versîlân’da (Benî Vertîlân) doğdu. Bir ulemâ ailesine mensuptur. Hayatını öğretime vakfeden babası Arap dili ve fıkıhta, dedelerinden Ahmed eş-Şerîf ise fıkıh ve tasavvufta derin bilgi sahibiydi. Yaygın rivayete göre nesebi Hz. Hüseyin’e kadar uzanır. Ataları Hicaz’dan Mağrib-i Aksâ’ya göç edip önce Tâfîlâlt bölgesine, daha sonra Hammâdîler’in başşehri Bicâye’ye yerleşmişti. Versîlânî öğrenimine Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemekle başladı. Babasından ve beldesindeki âlimlerden fıkıh ve Arap dili okudu. Ardından civar bölgelerdeki zâviye ve ilim merkezlerini dolaşarak öğrenimini sürdürdü. Bu sırada Şâzeliyye tarikatına intisap etti. Fıkıh ve dil bilimlerinde kendini geliştirdi. Onun zamanında Benî Versîlân beldesi Yahyâ el-Hammûdî, Yahyâ Îsâ ve Belkāsım b. Ali gibi âlimleriyle meşhurdu. Versîlânî de burada ders ve vaaz verdi.
1153’te (1741) ilk hac seferine babası ile birlikte giden Versîlânî, 1166 (1753) yılında ikinci defa hacca gitti. 1179’da (1765) üç yıl süren üçüncü hac yolculuğunu ailesinin yanı sıra çok sayıda âlim ve ileri gelen kişinin katılımıyla gerçekleştirdi. Bu yolculuğu esnasında Cezayir, Tunus, Trablusgarp, Mısır ve Hicaz’daki ulemâ ve meşâyihi ziyaret etti. Kahire’de Ali b. Hızır b. Ahmed el-Amrûsî, Muhammed b. Sâlim el-Hifnî, Ahmed b. Hasan b. Abdülkerîm el-Hâlidî el-Cevherî, Halîl b. Muhammed el-Mağribî, Ali b. Ahmed el-Adevî es-Saîdî ve Muhammed b. Muhammed el-Belîdî gibi Ezher âlimlerinin ders halkalarına katıldı. Bu sırada Ezher’deki talebeleriyle cevherü’l-ferd (atom) hakkında münazaralar yaptı. Mısırlı çağdaşları Versîlânî’nin ilminden ve dindarlığından övgüyle bahseder. Neticede Versîlânî’nin ünü yayıldı ve yaşadığı şehir talebelerin akınına uğradı. Ramazan 1193’te (Eylül 1779) vefat eden Versîlânî kendi beldesindeki Ânû köyüne defnedildi.
Versîlânî’nin en önemli çalışması Nüzhetü’l-enẓâr fî fażli ʿilmi’t-târîḫ ve’l-aḫbâr (er-Riḥletü’l-Vers̱îlâniyye) adlı seyahatnâmesidir. 1182’de (1768) tamamladığı eserini talebesi Abdülkādir es-Sagīr’e yazdırmış ve hac seyahatlerindeki gözlemlerini bu eserinde toplamıştır. Tarih ilminin önemine dair bir girişle başlayan seyahatnâmede müellif Cezayir’in, Mağrib, Tunus, Trablus, Mısır ve Hicaz’ın tarihini ve mimari, coğrafî, içtimaî, dinî ve fikrî yapısını ayrıntılı ve canlı bir anlatımla ele alır. Görüştüğü âlimlerin biyografilerine de yer verir. Versîlânî, gözlemlerinin yanı sıra daha önceki coğrafya ve tarih kitaplarından da yararlanmıştır. Bununla birlikte muhtemelen eserini kontrol edemediğinden yer yer hatalar göze çarpar. Nüzhetü’l-enẓâr’ın özelliklerinden biri de hac rehberi mahiyetinde olmasıdır. Kitapta hac güzergâhında yer alan ülkeler, uğranan yerler ve bu yerler arasındaki mesafeler titiz bir şekilde gösterilir. Hac kafilelerinin konak yerleri, su kaynakları, kuyular, yollarda karşılaşılan zorluklar anlatılır. Eserde yer yer İslâm tarihinden bahsedilir. Hac farîzası ve hacıların ziyaret mekânları hakkında bilgi verilir, ayrıca hacıları ilgilendiren fıkhî meselelere temas edilir. Cezayir halkıyla ilgili önemli bilgiler aktarılırken tarikat ve zâviyelerin içtimaî hayattaki rolü üzerinde de durulur. Eserde kahve, tütün ve mûsikinin hükmü gibi konular da yer alır; bu arada bölgelerin ekonomik durumu gösterilir. Kitap ilk defa Ali eş-Şennûfî ve Emîn el-Cerîdî tarafından Tunus’ta (1321), İbn Ebû Şeneb tarafından tahkik edilerek Cezayir’de (1326) ve Beyrut’ta (1394) yayımlanmıştır. Fuat Sezgin’in Islamic Geography serisi içinde (CXCII-CXCIII) yeniden neşrettiği eser (Frankfurt 1994) Kahire’de de iki cilt halinde basılmıştır (1429/2008). Kaynaklarda müellifin ayrıca pek çok şerh, hâşiye ve risâle yazdığı belirtilir (Nüzhetü’l-enẓâr, neşredenin girişi, s. c-d).
BİBLİYOGRAFYA
Hüseyin b. Muhammed el-Versîlânî, Nüzhetü’l-enẓâr fî fażli ʿilmi’t-târîḫ ve’l-aḫbâr (nşr. İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1908, neşredenin girişi, s. c-d.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 109, 387; II, 281; V, 65, 96; VII, 207.
Âdil Nüveyhiz, Muʿcemü aʿlâmi’l-Cezâʾir, Beyrut 1400/1980, s. 340.
Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, Cezayir 1401/1981, II, 407-412.
Hifnâvî, Taʿrîfü’l-ḫalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, II, 139-147.
Nâsırüddin Saîdûnî, Mine’t-türâs̱i’t-târîḫî ve’l-coġrâfî li’l-ġarbi’l-İslâmî: Terâcimü müʾerriḫîn ve raḥḥâle ve coġrâfiyyîn, Beyrut 1999, s. 418-424.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 286.
M. Hadj Sadouk, “A travers la Berberie orientale au XVIIIe siècle avec le voyageur el-Warthilani”, RAfr., XCV (1951), s. 364-382.
Yûsuf Kūkām, “eş-Şeyḫ el-Ḥüseyn el-Vertilânî min ḫilâli Kitâbi’r-Riḥle”, es̱-S̱eḳāfe, sy. 35, Cezayir 1976, s. 27-34.
M. Sâlih b. Hâmid Seyyid Ahmed, “er-Riḥlât beyne’l-maġrib ve’l-meşriḳi’l-ʿArabiyyeyn riḥletü Nüzheti’l-enẓâr fî fażli ʿilmi’t-târîḫ ve’l-aḫbâr li-müʾellifihâ el-Ḥüseyn b. Muḥammed el-Vers̱îlânî (1125 h-1193 h.) enmûẕecen”, Ḥavliyyâtü âdâbi ʿAyni’ş-şems, XXXII, Kahire 2004, s. 83-135.
