YAHYÂ b. İBRÂHİM

Tuleytula’da (Toledo) doğdu. Dedesi Müzeyn’e nisbetle İbn Müzeyn diye de anılır. Müzeyn soy bakımından Arap asıllı olup Hz. Osman’ın kızı Remle’nin kölesiydi. Fetihten sonra Endülüs’e gitmiş ve oraya yerleşmiştir. Babası İbrâhim de Kurtuba’nın ileri gelen şahsiyetlerinden biridir. Yahyâ b. İbrâhim çocukluk ve gençlik yıllarını Tuleytula’da geçirdi. İlk eğitimini burada aldı; birçok âlimin ders halkasına katıldı. Özellikle Arap dili ve edebiyatı alanında ilerlemekle birlikte hadis âlimleriyle tanıştıktan sonra hadis öğrenmeye yöneldi. Bu dönemdeki hocaları arasında Gāzî b. Kays el-Endelüsî, Muhammed b. Îsâ el-A‘şâ, Îsâ b. Dînâr ve Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî gibi âlimler zikredilmektedir. 192 (808) yılından sonra Tuleytula’da Endülüs Emevî yönetimi aleyhinde patlak veren isyanlar sırasında yetişkin konumunda bulunan Yahyâ b. İbrâhim emîr I. Hakem ve oğlu II. Abdurrahman ile birlikte hareket etti. Bir isyan sırasında âsiler tarafından esir alındı ve bir müddet hapiste kaldı. II. Abdurrahman döneminde tahsilini ilerletmek ve hadis dinlemek maksadıyla Kuzey Afrika, Hicaz ve Irak bölgelerini kapsayan bir seyahate çıktı. 218 (833) yılından önce gerçekleştiği anlaşılan bu seyahat sırasında Mısır’da Mâlik b. Enes’in kâtibi olarak ün kazanan Hubeyb b. Ebû Hubeyb ve Asbağ b. Ferec, Medine’de Mâlik b. Enes’in kız kardeşinin oğlu Mutarrif b. Abdullah el-Yesârî, Basra’da Ka‘nebî ve Kûfe’de Ahmed b. Abdullah b. Yûnus et-Temîmî gibi birçok âlimle görüşüp ders halkalarına katıldı. Mutarrif b. Abdullah ve Hubeyb b. Ebû Hubeyb’den özellikle Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾını dinledi ve kendilerinden rivayette bulundu. İlmî seyahatini tamamlayıp Endülüs’e döndükten sonra Tuleytula’da öğretimle meşgul oldu.

238’de (852) vefat eden emîr II. Abdurrahman’ın yerine oğlu Muhammed geçti, ancak Tuleytula halkı ona biat etmeyerek isyan etti. Bu sırada Tuleytula’da bulunan II. Abdurrahman’ın diğer oğlu Saîd şehri terkederken Yahyâ b. İbrâhim de ailesiyle birlikte onun maiyetine katılıp Kurtuba’ya (Córdoba) gitti. Emîr Muhammed, Tuleytula’da mağduriyet yaşadığını ve kardeşi Saîd ile birlikte hareket ettiğini öğrenince Yahyâ b. İbrâhim’le özel olarak ilgilendi. Kendisine ev ve mülk verdi, bazı yerlerin gelirini de ona tahsis etti. Yahyâ, 240’ta (854) Tuleytula’daki isyanı bastırmak üzere ordusuyla yola çıkan Emîr Muhammed’in yanında yer aldı. Bu sefer esnasında Vâdîselît’te yapılan savaşlara bizzat katıldı. Bu yüzden Emîr Muhammed nezdinde itibarı yükseldi. Bir ara Kurtuba kadılığına getirildiyse de kendisi daha çok ilim ve öğretimle meşgul oldu. Talebeleri ve râvileri arasında İbn Lübâbe, Ebân b. Muhammed b. Dînâr, Muhammed b. Futays, Saîd b. Himyer b. Mervân el-Kurtubî, Saîd b. Osman el-A‘nâkī ve Yahyâ b. Zekeriyyâ b. Şâme el-Ümevî gibi Endülüslü âlimler bulunmaktadır. Yahyâ b. İbrâhim 13 Cemâziyelevvel 259’da (17 Mart 873) Kurtuba’da vefat etti; 260 (874) yılında öldüğüne dair bilgi doğru değildir. Kaynaklarda Yahyâ’nın güler yüzlü, vakur, fazilet sahibi bir kişi olduğundan ve dini yaşama konusundaki titizliğinden söz edilir. Yahyâ b. İbrâhim yaşadığı dönemde Mâlikî mezhebinin önde gelen imamı kabul edilmiştir. Endülüs’te Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾını en iyi onun bildiği söylenir. el-Muvaṭṭaʾı ezbere okutur ve fıkhî meselelerini açıklardı. el-Muvaṭṭaʾ dışındaki hadis kitapları ve hadis ilimleriyle meşgul olmadığı için bu konuda derinliği bulunmadığı söylenmiş, ancak rivayetleri güvenilir kabul edilmiştir.

Eserleri. 1. Tefsîrü (Şerḥu)’l-Muvaṭṭaʾ. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî’nin naklettiği el-Muvaṭṭaʾ rivayeti üzerine yapılmış bir şerh olup Endülüs âlimleri tarafından okutulmuş ve rivayet edilmiştir. Eserin deri parçaları üzerine yazılmış 394 (1004) istinsah tarihli nüshasının bazı kısımları Tunus’taki Mektebetü Câmii’l-Kayrevân’da korunarak günümüze intikal etmiştir (Sicil ḳadîm li-Mektebeti Câmiʿi’l-Ḳayrevân, s. 362).

2. Ricâlü’l-Muvaṭṭaʾ (Tesmiyetü, Esmâʾü ricâli’l-Muvaṭṭaʾ, Tesmiyetü’r-ricâli’l-meẕkûrîne fi’l-Muvaṭṭaʾ).

3. el-Müstaḳṣıye fî ʿileli’l-Muvaṭṭaʾ. el-Muvaṭṭaʾda bulunduğu söylenen illetlerin ele alındığı ve diğer hadis kaynaklarıyla karşılaştırıldığı bir eserdir.

4. Reġāʾibü’l-ʿilm ve fażlih (Fażlü’l-ʿilm).

5. Feżâʾilü’l-Ḳurʾân (İbn Hayr, s. 62).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 255-256 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.