YUHANNÂ b. MÂSEVEYH

Doğum tarihi kesin şekilde bilinmemekle beraber Hârûnürreşîd döneminde (786-809) Bağdat’ta doğmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Cündişâpûr Bîmâristanı’nda eczacı olarak görev yapan babası Ebû Yuhannâ Mâseveyh Bağdat’a gelmiş, Hârûnürreşîd tarafından bir bîmâristan kurmakla görevlendirilen hekim Cibrâîl b. Buhtîşû‘un hizmetine girmiş ve Cibrâîl tarafından hekim Dâvûd b. Serâbiyûn’un Risâle adlı câriyesiyle evlendirilmiştir. Yuhannâ ve kardeşi Mîhâîl tıp eğitimini Cibrâîl’den aldı. Kaynaklarda Cibrâîl dışında herhangi bir hocasından bahsedilmeyen Yuhannâ’nın, müslümanlar tarafından fethedilen Ankara, Ammûriye (Emirdağ) ve diğer Bizans şehirlerinde mevcut eski tıp kitaplarını Bağdat’a getirmek üzere Hârûnürreşîd tarafından kurulan heyette yer aldığı ve yine halife tarafından bu eserlerin tercümesiyle görevlendirilip emrine çok sayıda kâtip verildiği belirtilirse de söz konusu şehirlerin daha sonra Mu‘tasım-Billâh devrinde (833-842) fethedildiği bilinmektedir. Ayrıca kaynaklarda Yuhannâ’nın Grekçe’den veya Süryânîce’den Arapça’ya eser tercüme ettiğine dair bir işaret bulunmamaktadır. Bu sebeple onu Beytülhikme’nin ilk başkanı ve aktif bir üyesi olarak gösteren modern çalışmalara ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Meşhur talebesi Huneyn b. İshak, Galen’in (Câlînûs) bazı eserlerini Yuhannâ’nın isteğiyle ya kendisinin ya da yeğeni Hubeyş’in Süryânîce’ye tercüme ettiğini veya mevcut tercümeyi tashih ettiğini kaydetmektedir. Bu bilgiler, Yuhannâ’nın eser tercüme etmediği, ancak tercüme edilecek eserlerin tesbitinde etkili olduğunun bir işareti sayılabilir. VIII ve IX. yüzyıllarda Bağdat’ta güçlü etkisi görülen Nestûrî ve Süryânî hekim çevresine mensup bulunan Yuhannâ Halife Me’mûn, Mu‘tasım-Billâh, Vâsiḳ-Billâh ve Mütevekkil-Alellah’ın (847-861) özel hekimliğini yaptı. Onun, Nûbe meliki tarafından Mu‘tasım-Billâh’a gönderilen bir maymun üzerinde otopsi yaparak elde ettiği bulguları günümüze ulaşmayan bir eserinde ortaya koyduğu belirtilmektedir. Başta genel patoloji, fizyoloji ve oftalmoloji olmak üzere tıbbın farklı alanlarında çok sayıda eser kaleme alan ve Ortaçağ Avrupası’nda Johannes Damascenus ve Mesue adıyla bilinen Yuhannâ Sâmarrâ’da öldü.

Eserleri. Yuhannâ’nın tabakat kitaplarında kaydedilen eserlerinin sayısı on bir ile kırk dört arasında değişmektedir.

1. Nevâdirü’ṭ-ṭıb (en-Nevâdirü’ṭ-ṭıbbiyye elletî ketebe bihâ Yûḥannâ b. Mâseveyh ilâ Ḥuneyn b. İsḥâḳ). 132 fasıl içeren eser ilk defa Paul Sbath tarafından neşredilmiş (Kahire 1934), ayrıca Danielle Jacquart ve Gérard Troupeau tarafından Arapça edisyon kritiği, Fransızca çevirisi ve Ortaçağ’da yapılan Latince tercümeleriyle birlikte yayımlanmıştır (Genève-Paris 1980). Camilo Alvarez de Morales eseri İspanyolca’ya tercüme etmiştir (Awrāq, sy. 4, Madrid 1981, s. 113-129).

2. Kitâbü’l-Ezmine. Eserde sıvılar tıbbı (ahlât) çerçevesinde dört mevsim ve on iki ayın astrolojik özellikleri, bu doğrultuda her mevsimde ve her ayda insan vücudunda meydana gelen değişikliklerle bunlar karşısında nasıl davranılması gerektiği ele alınmaktadır. Paul Sbath eserin Fransızca tercümesiyle birlikte tenkitli neşrini gerçekleştirmiştir (BIE, XV [1933], s. 235-257). Gérard Troupeau da eseri notlarla birlikte Fransızca’ya çevirmiştir (Arabica, XV [Leiden 1968], s. 113-142).

3. Kitâbü Cevâhiri’ṭ-ṭîbi’l-müfrede. Koku yapımında kullanılan yirmi sekiz bitkinin özelliklerinin ele alındığı eseri Paul Sbath Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamış (BIE, XIX [1936-37], s. 5-27), Martin Levey İngilizce’ye (Journal of the History of Medicine, XVI/4 [Oxford 1961], s. 394-410) ve Gérard Troupeau Fransızca’ya (AIsl., sy. 32 [1998], s. 219-238) çevirmiştir.

4. Kitâbü Mâʾi’ş-şaʿîr. Arpa suyunun tedavi edici özelliklerinin incelendiği bu risâleyi de Paul Sbath Fransızca tercümesiyle birlikte neşretmiştir (BIE, XXI [1938-39], s. 13-24).

5. Kitâbü’l-Cevâhir ve ṣıfâtühâ ve fî eyyi beledin hiye ve ṣıfatü’l-ġavvâṣîn ve’t-tüccâr. Yirmi sekiz değerli madenin özelliğine dairdir (nşr. İmâd Abdüsselâm Raûf, Kahire 1976; Ebûzabî 1422/2001).

6. Maḳāletü Yaḥyâ b. Mâseveyh fi’l-cenîn ve kevnihî fi’r-raḥm. Yuhannâ, bu eserinde ceninin gelişimini sekiz aşamada ele almaktadır (nşr. Mahmûd el-Hâc Kāsım Muhammed, el-Mevrid, XIX/1 [Bağdat 1990], s. 171-179).

7. Kitâbü Ḫavâṣṣi’l-aġẕiye ve’l-buḳūl ve’l-fevâkih ve’l-luḥûm ve’l-elbân ve aʿżâʾi’l-ḥayevân ve’l-ebâzîr ve’l-efâvîh. Amador Diaz Garcia tarafından neşredilip İspanyolca’ya çevrilmiştir (Miscelánea de estudios árabes y hebraicos, XXVII-XXVIII/1 [Granada 1979], s. 7-63).

8. Daġlü’l-ʿayn. Göz hastalıklarıyla ilgili olarak Arapça telif edilmiş en eski eserlerden biridir. Kitabın günümüze ulaşan kırk yedi bölümünü C. Prüfer ve M. Meyerhof Almanca’ya tercüme etmiştir (bk. bibl.).

Yuhannâ’nın kütüphanelerde mevcut diğer belli başlı eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Ḥummeyât, Maʿrifetü miḥneti’l-keḥḥâlîn, el-Künnâşü’l-müşeccer, Kitâbü Iṣlâḥi’l-edviyeti’l-müshile, Ẕikru ḫavâṣṣi muḫtâre ʿalâ tertîbi’l-ʿilel, el-Mirratü’s-sevdâʾ, Munkiḥ fi’t-tedâvî min ṣunûfi’l-emrâż ve’ş-şekâvî, Nübẕe laṭîfe, el-Bustân ve’l-ḳāʿidetü’l-ḥikme ve şemsü’l-âdâb, Muḫtaṣar fî maʿrifeti ecnâsi’ṭ-ṭîb ve ẕikri meʿâdinihî (Sezgin, III, 233-236).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 582 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.