ZAFER AHMED TEHÂNEVÎ

13 Rebîülevvel 1310’da (5 Ekim 1892) Diyûbend’de (Deoband) doğdu. İlk öğrenimini buradaki Dârülulûm Medresesi’nde tamamladıktan sonra ilmî ve tasavvufî kişiliğini şekillendirecek olan dayısı, şeyhi ve hocası Hakîmü’l-ümme Eşref Ali Tehânevî’nin yanına Tehânebihûn’a (Thana-Bhawan) gitti. Burada dayısının kurduğu İmdâdü’l-ulûm Medresesi’nde Arapça okudu ve temel eğitimini aldı. Ardından dayısı onu yine kendisinin Kanpûr’da (Cawnpore) tesis ettiği Câmiu’l-ulûm Medresesi’ne yerleştirdi. Bu medresede fıkıh, usûl-i hadîs ve tefsir dersleri aldı; Kütüb-i Sitte ile Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ’i okuduktan sonra Sehârenpûr’daki Mezâhirü’l-ulûm Medresesi’ne geçti. Burada Ebû Dâvûd’un es-Sünen’ine Beẕlü’l-mechûd adıyla şerh yazan Halîl Ahmed Sehârenpûrî’nin hadis derslerine devam etti ve kendisinden icâzet aldı. Söz konusu medresede mantık, geometri ve matematik dersleri alarak öğrenimini tamamladı. Henüz on sekiz yaşında iken bu medreseye hoca tayin edildi ve yedi yıl boyunca fıkıh, usûl-i fıkıh, mantık ve felsefe okuttu. Ardından bir zamanlar talebelik ettiği İmdâdü’l-ulûm Medresesi’ne bu defa hoca olarak geçti. Bu medresede uzun yıllar hadis, tefsir ve fıkıh okutup fetva verdi, talebe yetiştirdi. Burada iken dayısının yönlendirmesi ve gözetimi altında İʿlâʾü’s-sünen adlı kitabın telifine başladı ve yirmi yıl boyunca bu eserin telifiyle meşgul oldu. Yine burada başka eserler de kaleme aldı. Bir süre sonra Birmanya’ya (Myanmar, Burma) gitti; burada iki yıl süreyle tebliğ ve irşad faaliyetinde bulunarak Tehânebihûn’a döndü, ardından Dakka’ya geçti. Dakka Üniversitesi’nde hadis, fıkıh ve usûl-i fıkıh okuttu, bir müddet sonra el-Medresetü’l-âliye’ye başmüderris tayin edildi ve sekiz yıl bu görevde kaldı. Bu arada el-Câmiatü’l-Kur’âniyyetü’l-Arabiyye’yi kurdu. Ardından Batı Pakistan’a geçti ve Haydarâbâd’a bağlı Eşrefâbâd’daki Dârü’l-ulûmi’l-İslâmiyye’de başmüderrislik yaptı, daha çok hadis öğretimiyle meşgul oldu. İlerlemiş yaşına ve geçirdiği hastalıklara rağmen Aralık 1974’teki vefatına kadar hadis okuttu. Tehânevî, Hint alt kıtasının her zaman hareketli olan bilimsel atmosferinde aktüel meselelerle de yakından ilgilenmiş, bunlarla ilgili görüşlerini eserlerinde ortaya koymuştur. Gerek İʿlâʾü’s-sünen’de gerekse diğer eserlerinde müslümanların güncel sorunlarını ele alıp bunlara çözümler üretmiş, Ebü’l-A‘lâ el-Mevdûdî ile mektuplaşarak onun bazı fetvalarına itiraz etmiştir.

Eserleri.

1. İʿlâʾü’s-sünen. Hindistan’da Ehl-i hadîs diye bilinen akımın temsilcilerinden Eşref Ali Tehânevî, Hanefî mezhebinde hadislere yeterince değer verilmediği yönündeki eleştirilere karşı bu mezhebin görüşlerini destekleyen hadisleri ihtiva eden İḥyâʾü’s-sünen adıyla bir eser kaleme almış, eserin müsveddelerinin kaybolması üzerine Hanefî mezhebinin delil olarak aldığı hadislerin sübût ve delâlet bakımından durumlarını içeren Câmiʿu’l-âs̱âr adlı muhtasar bir eser yazmaya başlamıştı. Ancak müellif müsveddeleri kaybolan çalışması gibi ayrıntılı bir eser kaleme almayı arzu ettiğinden bu işi Ahmed Hasan Senbehlî’ye havale etmiş, fakat onunla bazı meselelerde farklı düşündükleri ortaya çıkınca bu defa Zafer Ahmed Tehânevî’yi eseri yeni baştan kaleme almakla görevlendirmiştir. Zafer Ahmed’in tamamladığı eser Karaçi’de (1414-1415/1993-1994) ve Beyrut’ta (nşr. Halîl el-Meys, 1421/2001) yayımlanmıştır. Kitabın, sadece metin kısmındaki rivayetlerin ve müellifin bunlarla ilgili kısa değerlendirmelerinin yer aldığı bir baskısı da Câmiʿu eḥâdîs̱i’l-aḥkâm metni İʿlâʾi’s-sünen adıyla gerçekleştirilmiştir (I-II, Karaçi 1421/2001). Bu baskıda eserin metin kısmında 6100’den fazla hadis yer almaktadır.

2. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. Başlangıçta Hanefî mezhebinin Kur’an’dan delillerini ihtiva etmesi düşüncesiyle esere Delâʾilü’l-Ḳurʾân ʿalâ mesâʾili’n-Nuʿmân adı verilmişken daha sonra Kur’an’dan istinbat edilen itikadî, fıkhî, usulî bütün meseleleri ihtiva etmesi esas alındığından adı Aḥkâmü’l-Ḳurʾân olarak değiştirilmiştir. Eşref Ali Tehânevî eserin telifini dört kişilik bir komisyona havale etmiştir. Komisyon üyelerinden Zafer Ahmed’in Fâtiha’dan Tevbe sûresinin sonuna kadar, Cemîl Ahmed et-Tehânevî’nin Yûnus sûresinden Furkān sûresinin, Muhammed Şefî‘ Diyûbendî’nin Şuarâ sûresinden Hucurât sûresinin ve Muhammed İdrîs Kandehlevî’nin de Kāf sûresinden Kur’an’ın sonuna kadar olan kısmı telif etmesi kararlaştırılmıştır. Zafer Ahmed Tehânevî, kendisine verilen kısmın Nisâ sûresinin sonuna kadar olan bölümünü tamamlamış, bu bölüm müstakil olarak yayımlanmış (Karaçi 1407/1986), ardından diğer müelliflerden Muhammed Şefî‘ ile Muhammed İdrîs’in tamamladığı kısımlarla birlikte henüz bitirilmemiş olmasına rağmen eser beş cilt halinde de basılmıştır (Karaçi 1413/1992). Bu baskıda Zafer Ahmed’in kaleme aldığı kısım I/1, I/2 ve II. ciltlerde bulunmakta, III ve IV. ciltler Muhammed Şefî‘in, V. cilt de Muhammed İdrîs’in yazdığı bölümleri ihtiva etmektedir. Zafer Ahmed’in II. cildin sonunda verdiği bilgiye göre Eşref Ali Tehânevî eserin Âl-i İmrân sûresinin sonuna kadar olan kısmını görmüş ve Nisâ sûresiyle ilgili bölümü göremeden vefat etmiştir. Daha sonra Cemîl Ahmed’in müsveddeleri temize çekilmiş ve Zafer Ahmed’in eksik bıraktığı bölümle (Mâide sûresinden Tevbe sûresinin sonuna kadar) Muhammed İdrîs’in noksan bıraktığı bazı yerleri Zafer Ahmed’in öğrencilerinden Abdüşşekûr et-Tirmizî tamamlamış ve Aḥkâmü’l-Ḳurʾân’ın önceki beş ciltlik baskısına VI-VIII. ciltler eklenerek eser tamamlanmış şekliyle yayımlanmıştır (I-VIII, Lahor 1419/1998). Ahmed Hüseyin İsmâil Hüseyin, Menhecü telâmîẕi Ḥakîmi’l-Ümme Eşref ʿAlî et-Tehânevî fi’t-tefsîr Kitâbü Aḥkâmi’l-Ḳurʾân nemûẕecen adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1432/2011, Amman Câmiatü’l-ulûmi’l-İslâmiyyeti’l-âlemiyye).

3. Ḳavâʿid fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 67-68 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.