ZEYNEB FEVVÂZ

Lübnan’ın güneyindeki Cebeliâmil’in köylerinden Tebnîn’de dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1846 olarak kaydedilir. Genç bir kız iken, XIX. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Güney Lübnan’ı kontrol altında tutan Ali Bey el-Es‘ad es-Sagīr’in sarayında hizmetçilik yaptı. Yeteneği ve üstün zekâsı Ali Bey’in şair eşi Fâtıma el-Es‘ad tarafından farkedildi. Fâtıma onun eğitimini üstlendi, kendisine okuma yazma öğretti; Zeyneb onun tavsiyesiyle Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Hatip, yazar ve şair olma ümidiyle Arap dilinin inceliklerini öğrenmeye çalıştı. Fâtıma el-Es‘ad’ın kardeşi Halîl el-Es‘ad’ın sarayındaki bir kişiyle tanışıp evlendiyse de mizaç uyuşmazlığı yüzünden ondan ayrıldı. Beyrut’a giderek Mısırlı Yûsuf Hamdî Yeğen ailesinin hizmetine girdi. Bu aileyle birlikte İskenderiye’ye göç etti ve orada Yeğen ailesinin dostu ve en-Nîl gazetesinin sahibi olan Türk asıllı Hasan Hüsnü Paşa et-Tuveyrânî’nin dikkatini çekti. Zeyneb ondan sarf, beyân ve aruz, Şeyh Muhyiddin en-Nebhânî’den nahiv ve inşâ dersleri aldı. Okuma ve incelemelerini sürdürüp yeteneğini geliştirince en-Nîl, Lisânü’l-ḥâl, el-Müʾeyyed, el-Livâʾ, el-Ahâlî, el-İttiḥâdü’l-Mıṣrî gazeteleriyle Hind Nevfel’in el-Fetât, Aleksandra el-Hûrî Afrînovah’ın Enîsü’l-celîs adlı dergilerinde toplumsal konulara ve kadınlarla ilgili sorunlara dair eşine az rastlanır bir cesaretle yazılar yazmaya başladı. Zeyneb Fevvâz’ın kadın haklarını ve kadın-erkek eşitliğini şiddetle savunduğu bu yazıları muhtemelen Mısır basınında kadınla ilgili yazılmış ilk yazılardır. Bu yazılarında özellikle kadının eğitimi üzerinde ısrarla durdu ve onun çocuklarını yetiştirirken yapacağı hataları daha sonra hiçbir öğretmenin düzeltemeyeceğini vurguladı. Bununla birlikte diğer bazı yazarlardan farklı olarak kadınların dinî ölçülere ve örtünme hükmüne uymaları gerektiğini dile getirdi. Zeyneb’in dinî, kültürel ve sosyal içerikli araştırma ve yazıları daha sonra er-Resâʾilü’z-Zeynebiyye adıyla neşredildi. Olumlu ve olumsuz değerlendirmeler bir yana Zeyneb Fevvâz’ın çalışmaları modern Arap edebiyatının doğmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Onun, eserlerinde kadim Arap kültür mirasını özümsemesi, bu kültürün konularından ve tarzlarından ilham almasının yanı sıra bu mirasla Batı’dan gelen yeni edebiyatı harmanlamayı başardığı söylenebilir.

Zeyneb Fevvâz’ın üslûbuna hayran olan Suriyeli Edîb Nazmî kendisiyle mektuplaştı, Zeyneb Suriye’ye gidince onunla evlendi. Eşinin resmî görevi sebebiyle Havran’a bağlı Şeyh Sa‘d köyüne taşındı, ancak buradaki hayattan memnun kalmadı ve eşinden kendisini Dımaşk’a götürmesini istedi. Edîb Nazmî’nin Dımaşk’taki evinde düzenlenen haftalık edebiyat meclislerine Hasan ed-Dûmânî, M. Abdülmecîd ed-Dûmânî, Ebü’s-Suûd Murâd, Abdülkādir Bedrân, Selîm Unhûrî, Reşîd el-Huşeymî, Seyyid es-Seletacî, Hüseyin Hüsnî, Ömer Nühûlî, Sâlih Vehbî el-Bağdâdî ve Es‘ad el-Hımsî gibi zamanın edipleri katılır, nazım ve taştîr şeklinde şiir atışmaları yapılır, edebiyat sorunları üzerine tartışırlardı. Ancak Zeyneb, Dımaşk’ta üç kumayla birlikte yaşadığı bu hayattan bıkıp kendisiyle üç yıl evli kaldığı eşinden boşandı ve 19 Ocak 1914 tarihinde vefatına kadar yaşayacağı İskenderiye’ye gitti.

Eserleri. 1. Ḥüsnü’l-ʿavâḳıb ev Ġāde ez-Zâhire (Kahire 1899). Yazar bu ilk romanında, Güney Lübnan’daki yöneticilerin güç denemesi amacıyla yaptıkları mücadelelerinin anlatıldığı bir konuyu ele alır. Hikâyede iyi-kötü mücadelesi ve sonunda iyinin kazandığı bir tema işlenir. Romanda fazlasıyla macera, suikast ve tehlike öğelerinin yer almasında Selîm el-Bustânî’nin üslûbunun etkisi görülür. Eserin dili serbest ve secili nesir karması şeklindedir.

2. Kûruş (Cyrus) melikü’l-Fürs (Kahire 1905). Bu romanda tarihî bir aşk macerası konu edinilmiş, ciddiyetle şaka öğeleri birleştirilmiş, Ateşperestliğin çirkinliği, tevhidin güzelliği mükemmel bir şekilde tasvir edilmiştir. Bu romanın anlatımında da yazar Selîm el-Bustânî’nin etkisi altında kalmıştır.

3. el-Hevâʾ ve’l-vefâʾ (Kahire 1893). Bu eseriyle modern Arap edebiyatında ilk defa piyes kaleme alan kadın yazar olma özelliği taşıyan Zeyneb Fevvâz, kahramanlarını konuşturmak yerine onlara şiir okuttuğundan donuk ve durgun bir anlatım ortaya çıkmış, bu sebeple de başarılı bulunmamıştır.

4. ed-Dürrü’l-mens̱ûr fî ṭabaḳāti rabbâti’l-ḫudûr (Bulak 1312/1894; nşr. M. Emîn Dannâvî, I-II, Beyrut 1420/1999). Yazar en çok tanınan ve alanındaki ilk çalışmalardan olan bu eserinde başta hâmisi Fâtıma el-Es‘ad olmak üzere Doğu ve Batı dünyasından 453 ünlü kadının biyografisini alfabetik sıraya göre ele almıştır.

5. er-Resâʾilü’z-Zeynebiyye (Kahire 1897, 1910; nşr. Ahmed Muhammed Sâlim, Kahire 2007). Müellifin asıl dikkat çeken eseri olup 1892-1899 yılları arasında yazdığı makalelerinden oluşur ve eserde kadın hakları, kadının toplumdaki yeri konuları ile Şeyh Ahmed Ârif ez-Zeyn, Henâ Kesbânî Kûrânî gibi yazarlara verdiği cevapları yer alır.

Zeyneb Fevvâz’ın bunların dışında Medârikü’l-kemâl fî terâcimi’r-ricâl, el-Cevherü’n-nażîd fî meʾâs̱iri’l-Melik (ʿAbd) el-Ḥamîd adlı eserleri de kaydedilmektedir. Yazarın evlilik ve doğum kutlamaları, gazel ve övgü gibi temalarda söylediği, ancak fazla önem taşımadığı belirtilen şiirleri bir divanda toplanmamıştır. Hilmî en-Nemnem er-Râʾidetü’l-mechûle: Zeyneb Fevvâz 1860-1914 (Kahire 1998) ve Zeyneb Nübüvveh Bahbûh, Zeyneb Fevvâz: Râʾide min aʿlâmi’n-nehḍati’l-ʿArabiyyeti’l-ḥadîs̱e (Dımaşk 2000) adıyla birer eser kaleme almışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 359-360 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.