ZÜREYḲ, Kostantin

18 Nisan 1909’da Şam Rum Ortodoks Kilisesi’ne mensup, ticaretle uğraşan bir aile içinde doğdu. Adı Constantine K. Zurayk, Costi K. Zurayk, Qustantin Zuraiq gibi farklı şekillerde yazılır. Babası Kayser daha önce Kolombiya’ya göç etmiş, orada bir süre oturduktan sonra Suriye’ye dönerek evlenmiştir. Kostantin (Kustantin) Züreyḳ ilk ve orta öğrenimini Şam’daki Rum Ortodoks Kilisesi’nin okullarında gördü. 1923’te Beyrut Amerikan Üniversitesi Geometri ve Matematik Bölümü’ne kaydolduysa da ardından tarih bölümüne geçti ve buradan 1928’de mezun oldu. Chicago Üniversitesi’nde yüksek lisansını tamamladı ve Princeton Üniversitesi’nde hazırladığı “Miskawaihi’s Ethics and Greek Thought” başlıklı teziyle felsefe doktoru unvanını aldı. Daha sonra Beyrut’a döndü ve Amerikan Üniversitesi’nin öğretim kadrosuna girdi (1942). Suriye’nin bağımsızlığını kazanması üzerine yeni açılan Washington Büyükelçiliği’nde görev yaptı (1945-1947). Aynı dönemde yeni kurulmuş olan Birleşmiş Milletler’de Suriye’yi temsil etti. Ardından Beyrut’a döndü. 1947-1949 arasında Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde tarih profesörü olarak çalıştı ve rektör yardımcılığına getirildi. Daha sonra Şam’daki Suriye Üniversitesi’nin ilk rektörlüğüne tayin edildi (1949-1952). Ardından yine Beyrut’a döndü ve Amerikan Üniversitesi’nde önce rektör yardımcısı (1952-1954), daha sonra rektör oldu (1954-1957). Rektörlüğün ardından idarî bir görev almadı ve üniversitede ders vermeye devam etti (1958-1977). 1963’te Filistin Araştırmaları Enstitüsü’nün (Müessesetü’d-dirâsâti’l-Filistîniyye / Institut for Palestine Studies) kuruluşunda yer aldı ve 1984’e kadar bu kurumun müdürlüğünü yaptı. 1965’te Colombia Üniversitesi’nde, 1977’de Georgetown ve Utah üniversitelerinde misafir öğretim üyesi olarak bulundu. 12 Ağustos 2000’de Beyrut’ta öldü.

Züreyḳ ulusal ve uluslararası pek çok kuruluşta etkin rol oynamıştır. Bunlar arasında Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye bi-Dımaşk ve el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Irâkī üyelikleri, The American Historical Association onur üyeliği, UNESCO İcra Kurulu ve UNESCO himayesindeki The International Commission for a Scientific and Cultural History of Mankind üyelikleri, International Association of Universities üyeliği ve başkanlığı, Friends of the Book in Lebanon başkanlığı ve Katar Üniversitesi Mütevelli Heyeti üyeliği sayılabilir. 1956’da Beyrut Amerikan Üniversitesi tarafından “seçkin tarih profesörü” unvanına lâyık görülmüş, 1967’de Michigan Üniversitesi kendisine fahrî doktor unvanı vermiş, ayrıca pek çok devlet ve kurumdan çeşitli nişanlar ve ödüller almıştır: Suriye hükümeti tarafından Üstün Hizmet ve Mümtaz Sınıf madalyaları, Lübnan hükümeti tarafından Maarif madalyası, First Class, Visâmü’l-ardi’l-vatanî ve Commandeur Class nişanları. Bunların yanında 23 Nisan 1999’da el-Munazzamatü’l-Arabiyye li’t-terbiye ve’s-sekāfe ve’l-ulûm ve el-Lecnetü’l-vataniyye el-Lübnâniyye li’t-terbiye ve’l-ilm ve’s-sekāfe tarafından Arap Kültür ödülüne lâyık görülmüştür. Züreyḳ hakkında çok sayıda çalışma yapılmış (bk. bibl.), Dirâsât Filisṭîniyye: Mecmûʿatü ebḥâs̱ vuḍiʿat tekrîmen li’d-duktûr Ḳonsṭanṭin Züreyḳ=Studia Palaestina Studies in Honour of Constantine K. Zurayk (ed. Hişâm Neşşâbe, Beyrut 1988) ve Arab Civilization: Challenges and Responses: Studies in Honor of Constantine K. Zurayk (ed. George N. Atiyeh – Ibrahim M. Oweiss, New York 1988) başlıklı armağan kitaplar hazırlanmıştır.

Gerek dünya gerekse Ortadoğu coğrafyasında çok önemli olayların meydana geldiği bir dönemde yaşayan Kostantin Züreyḳ bir idareci, bir bilim ve aksiyon adamıdır. Akademik ve idarî çalışmalarını sürdürürken Arap coğrafyasının içinde bulunduğu kötü şartların sebeplerini irdeleyerek çözüm yolları aramıştır. Arap milliyetçiliğinin önde gelen birkaç teorisyeninden biri kabul edilir. Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde görev yaptığı sırada talebeler arasında milliyetçi ve özgürlükçü hareketlerin yaygınlaşması için çaba harcamış, çoğunluğu hıristiyan olan bu gençlerin milliyetçi bir şuur kazanmalarına büyük katkıda bulunmuştur. Önce Suriye’nin Fransız işgalinden kurtarılması ve daha sonra Filistin’in hürriyetine kavuşmasını sağlamak amacıyla pek çok dernekle iş birliği yapmış, kuruluşlarında ve faaliyetlerinde önemli roller üstlenmiştir. 1930’lu yıllarda Beyrut Üniversitesi talebeleri arasında kültürel faaliyetler gerçekleştirmek üzere oluşturulan, kendisinin de yönetiminde yer aldığı Cem‘iyyetü urveti’l-vüskā bunlardan biridir. 1939’da kaleme aldığı el-Vaʿyü’l-ḳavmî, Arap milliyetçilerinin baş ucu kitabı haline gelmiştir.

Kostantin Züreyḳ, dinleri ve mezhepleri dikkate almadan bütün Araplar’ın Arap diline, kültürüne dayalı birliği için çalışmıştır. Dolayısıyla onun Arap milliyetçiliğinin seküler bir çizgide devam etmesinde etkisi çok büyüktür. Düşüncelerini Arap birliği ve milliyetçiliği, medeniyet, ilerleme, akılcılık, devrim, uyanış ve düzen gibi kavramlar etrafında şekillendirmiş, oryantalizmin Doğu ve özel olarak Arap toplumları için geliştirdiği, Arap toplumunun kendisini geri bırakan heyecanlı, hayalci, mitolojik ve şiirsel bir yapıya sahip olduğu söylemini içselleştirmiştir. Züreyḳ ana meselesini, Arap toplumunu içinde bulunduğu durumdan hızla çıkarıp modern dünyada gücünü ve saygınlığını temin edecek bir inkılâbı gerçekleştirmek, onu aktif, gerçekçi, akılcı ve ilmî bir yapıya kavuşturmak şeklinde belirler. Züreyḳ’in medeniyet hakkında yazdığı pek çok yazıda ilerleme, modernleşme ve Batılılaşma kavramlarını hemen hemen eş anlamlı olarak kullandığı görülür.

Araplar’ın 1948 ve 1967’de İsrail karşısında ağır bir yenilgiye uğraması Züreyḳ’in düşüncesinin gelişme seyrini belirleyen ana etkenlerden birisi olmuştur. 1948’deki yenilgi için “büyük felâket” (nekbe) tabirini kullanan ilk yazarlardan olan Züreyḳ, her iki yenilgiden sonra telif ettiği eserlerde bu yenilgilerin sebeplerini göstermeye çalışmış, ardından siyonizm ile mücadeleyi ve Filistin meselesini hayatının merkezine almıştır. İlk eserinde, Filistin topraklarında askerî yenilgi sonrasında siyonist bir devletin kurulmasının bir felâket, daha kötüsünün ise toplumun mânevî değerlerinde yaşanacak çöküş olduğunu belirtir. O güne kadar Araplar’ın kültürel ve medenî yükselişini ön plana çıkarmış, daha sonra da siyonizme karşı çok daha iyi teşkilâtlanmaları gerektiği üzerinde durmuştur. Filistin Kurtuluş Örgütü liderlerinden Corc Habeş, Beyrut Amerikan Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde okurken Züreyḳ’in seminerlerini takip ederek ondan büyük ölçüde etkilenmiştir.

Eserleri. Telif. 1. el-Vaʿyü’l-ḳavmî: Naẓarât fi’l-ḥayâti’l-ḳavmiyye el-mütefettiḥa fi’ş-şarḳi’l-ʿArabî (Beyrut 1939). Züreyḳ’in Arap milliyetçiliği kavramı çevresinde ortak bir şuur oluşturulması tezini işlediği, çeşitli yerlerde yayımlanmış makalelerini içeren eseridir. Raîf Hûrî buna Meʿâlimü’l-Vaʿyi’l-ḳavmî adıyla bir reddiye yazmıştır.

2. Maʿne’n-nekbe (Beyrut 1948). 1948’de Araplar’ın yahudiler karşısında yenilmesinin hemen ardından yazılan, yenilginin sebep ve sonuçlarının, buna getirilen çözüm tekliflerinin incelendiği eser R. Bayly Winder tarafından The Meaning of the Disaster adıyla İngilizce’ye tercüme edilmiş (Beirut 1956) ve diğer bazı kimselerin konuyla ilgili yazılarını da ihtiva eden bir kitap içinde yayımlanmıştır (Nekbe 1948: Esbâbühâ ve sübülü ilâcihâ, Beyrut 2009).

3. Eyyü ġad: Dirâsât li-baʿżı bevâʿis̱i nehḍatine’l-mercüvve (Beyrut 1957). Müellifin Arap toplumunun geleceğinin nasıl şekillendirilmesi gerektiğini ele aldığı çeşitli makalelerinden oluşmaktadır.

4. Naḥnü ve’t-târîḫ: Meṭâlib ve tesâʾülât fî ṣınâʿati’t-taʾrîḫ ve ṣunʿi’t-târîḫ (Beyrut 1959, 6. bs. 1985).

5. Hâẕe’l-ʿaṣrü’l-mütefeccir: Naẓarât fî vâḳıʿinâ ve vâḳıʿi’l-insâniyye (Beyrut 1963). Bu eser de yazarın makalelerinden meydana gelmektedir.

6. Fî Maʿraketi’l-ḥaḍâre: Dirâse fî mâhiyyeti’l-ḥaḍâre ve aḥvâlihâ ve fi’l-vâḳıʿi’l-ḥaḍârî (Beyrut 1964, 4. bs. 1981). Züreyḳ, medeniyet kavramı ve medeniyet teorileri üzerinde durduğu eserinin bu konuda yazılmış Arapça ilk eserlerden olduğunu belirtir.

7. Maʿne’n-nekbe müceddeden (Beyrut 1967).

8. More than Conquerors (Beirut 1968). Züreyḳ’in 1953-1966 yılları arasında Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde yaptığı konuşmaları içerir.

9. Naḥnü ve’l-müstaḳbel (Beyrut 1977, 1980).

10. Tensions in Islamic civilization (Washington 1978, Center for Contemporary Arab Studies, Georgetown University).

11. Meṭâlibü’l-müstaḳbeli’l-ʿArabî hümûm ve tesâʾülât (Beyrut 1983). Müellifin Araplar’ın çeşitli sorunları ve gelecekleriyle ilgili makalelerinden oluşmaktadır.

12. Me’l-ʿAmel: Ḥadîs̱ ile’l-ecyâli’l-ʿArabiyyeti’ṭ-ṭâliʿa (Beyrut 1998).

13. el-Aʿmâlü’l-fikriyye el-ʿâmme li’d-duktûr Ḳusṭânṭîn Züreyḳ (Beyrut 1994). Züreyḳ’in yukarıda zikredilen eserlerinin dört cilt halinde toplu basımıdır.

Çeviri, Tahkik ve Neşir. 1. Ümerâʾü Ġassân min âli Cefne, Theodor Nöldeke ve hiye risâlâtüh (Beyrut 1933, 2009; London 2009, Bendelî Cevzî ile birlikte). Theodor Nöldeke’nin Die Ghassanischen Fürsten aus dem Hause Gafna’s adlı eserinin (Berlin 1887) Arapça’ya tercümesidir.

2. İsmâil Çöl Bey, el-Yezîdiyye ḳadîmen ve ḥadîs̱en (Beyrut 1934).

3. Provisional Readings in the Medieval History of the Near East (ed. K. Zurayk, Beyrut 1934). Ortadoğu tarihi hakkında bir ders kitabıdır.

4. Târîḫu İbni’l-Furât el-Ḥanefî (Târîḫu’d-düvel ve’l-mülûk). Nâsırüddin İbnü’l-Furât’ın Târîḫ’inin Viyana’da mevcut nüshasının VII. cildiyle (h. 672-682, Beyrut-Kahire 1942) IX. cildinin birinci kısmını (h. 789-792, Beyrut 1936) bizzat yayımlayan Züreyḳ, VIII. cildiyle (h. 683-696) IX. cildin ikinci kısmını (h. 793-799) Neclâ İzzeddin ile birlikte neşretmiştir (Beyrut 1938, 1939).

5. Provisional Readings in the History of the Arabs and Their Culture (Beyrut 1940). Müellifin Esed Rüstem’le (Asad Rustum) birlikte editörlüğünü yaptığı eser Arap tarihiyle ilgili bir ders kitabıdır.

6. Târîḫu’l-ʿilm. Züreyḳ’in, Muhammed Kâmil Hüseyin, Muhammed Mustafa Ziyâde, İbrâhim Beyyûmî Medkûr ve diğerleriyle birlikte yaptığı George A. L. Sarton’un A History of Science adlı eserinin Arapça çevirisinin edisyonudur (I-VI, Kahire 1957-1972).

7. Tehẕîbü’l-aḫlâḳ ve taṭhîrü’l-aʿrâḳ (Kitâbü’ṭ-Ṭahâre ve ṭahâretü’n-nefs, Beyrut 1966). İbn Miskeveyh’in ahlâka dair eserinin ilk tahkikli neşrini yapan Züreyḳ eseri The Refinement of Character adıyla İngilizce’ye de çevirmiştir (Beyrut 1968).

Züreyḳ’in bazı makaleleri şunlardır: “The Essence of Arab Civilization” (MEJ, III/2 [1949], s. 125-139); “The National and International Relations of the Arab States” (ed. T. Cuyler Young, Near Eastern Culture and Society, Princeton 1951, s. 205-224); “Naḥve ḥulûl ʿameliyye li’t-teġallüb ʿale’l-aḳabât fî sebîli’l-vaḥdeti’l-ʿArabiyye” (Ḳaḍâyâ ʿArabiyye, VII/7 [Temmuz 1980], s. 5-16); “Arab-American Relations: Dangers and Opportunities” (Arab Studies Quarterly, II/2 [Spring 1980], s. 113-126); “en-Nehcü’l-ʿaṣrî: Muḥtevâ ve hüviyyâtüh, icâbiyâtüh ve selbiyyâtüh” (el-Müstaḳbelü’l-ʿArabî, VII/69 [Kasım 1984], s. 106-121) (eserleri için ayrıca bk. Dirâsât Filiṣtîniyye, s. xiii-xx).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 696-698 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.