ABDÜLHAY el-HASENÎ

22 Aralık 1869’da Leknev yakınlarındaki Ray Barilli’ye iki mil mesafede bulunan Seyyid Alemullah en-Nakşibendî’nin tekkesinde doğdu. Moğol istilâsı sırasında Bağdat’tan Hindistan’a göç ederek orada İslâmiyet’i yaymaya çalışan, Hz. Hasan soyundan gelen bir aileye mensuptur. Önce Leknev’de devrin tanınmış âlimlerinden Arapça, aklî ilimler, fıkıh ve tefsir dersleri aldı. Daha sonra, zamanın önemli ilim merkezlerinden biri olan Bopal’de hadisten tıbba kadar çeşitli ilimler tahsil etti. Ardından, Hindistan’ın en büyük ilmî, dinî merkezleri olan Delhi, Sehârenpûr, Diyûbend (Deoband), Pânîpet ve Sirhind’e gitti; oralarda da bazı ilim adamlarının derslerini takip ederek icâzet aldı.

Müslümanların kalkınmasına ve öğretim metotlarının yenileştirilmesine büyük önem veren Abdülhay 1895’te Leknev’e yerleşti. Zamanının büyük bir kısmını, bu gayeleri gerçekleştirmek üzere 1893’te Nedvetü’l-ulemâ adıyla kurulmuş olan cemiyete ayırdı. 1915’te Nedve’ye müdür oldu. Ölümüne kadar Nedvetü’l-ulemâ ve ona bağlı bir kuruluş olan Dârü’l-ulûm’da çalıştı. Arap, Fars, Urdu dil ve edebiyatlarıyla İslâm sonrası Hindistan tarih ve medeniyeti, ilim ve telif hareketleri hakkında geniş bilgi sahibiydi. Son günlerine kadar kitap yazmakla meşgul oldu. 2 Şubat 1923’te vefat etti. Seyyid Alemullah’ın zâviyesinde onun kabri yanına defnedildi. Meşhur fikir adamı Ebü’l-Hasan Nedvî ile Nedvetü’l-ulemâ eski başkanı Abdülalî el-Hasenî (ö. 1961) onun oğullarıdır. Fıkıh, tefsir, hadis, siyer ve tarih alanlarında çeşitli eserler yazan Abdülhay el-Hasenî’nin başlıca eserleri şunlardır:

1. Nüzhetü’l-ḫavâṭır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâẓır. I-XIV. (VII-XX.) yüzyıllar arasında Hindistan’da yaşamış 4500 kadar âlim, mutasavvıf, edip, siyaset ve devlet adamının biyografilerini ihtiva eden sekiz ciltlik Arapça bir eserdir. 1. cilt hicrî I-VII. asırlara, diğer ciltler de VIII. yüzyıldan başlamak üzere her biri bir yüzyıla tahsis edilmiştir. Eserin önce II. cildi, İbn Hacer el-Askalânî’nin hicrî VIII. asır âlimlerinin biyografilerine dair ed-Dürerü’l-kâmine adlı eserinin zeyli olarak neşredilmiş (Haydarâbâd 1350/1931), VII. cilde kadar olan diğer ciltler 1366-1378 (1947-1959) yılları arasında, VIII. cilt ise 1390 (1970) yılında Haydarâbâd’da basılmıştır.

2. Cennetü’l-meşriḳ ve maṭlaʿu’n-nûri’l-müşriḳ. Hindistan’ın fizikî ve beşerî coğrafyası ile İslâm sonrası tarihinin ele alındığı eserde Hindistan’da hüküm süren devletler, hükümdar ve valiler, bunların yönetim şekilleri ve uygulamalarından geniş bir şekilde bahsedilmekte, ayrıca Hindistan’da İngiliz hâkimiyeti ve Hindistan bağımsızlık hareketlerine de yer verilmektedir. Eser, muhtevasına daha uygun olarak el-Hind fi’l-ʿahdi’l-İslâmî adıyla yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1972).

3. Maʿârifü’l-ʿavârif fî envâʾi’l-ʿulûm ve’l-maʿârif. İslâmiyet’in Hindistan’da yayılışından XX. yüzyılın başlarına kadar Hindistan’da eğitim ve öğretim tarihi, dinî ve müsbet ilimler, dil, edebiyat, tarih ve coğrafya alanındaki gelişmeler ve bu dallarda yazılan eserlerden bahseden bu kitap da es̱-S̱eḳāfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind adıyla neşredilmiştir (Dımaşk 1377/1958).

4. Telḫîṣü’l-aḫbâr. Hadis alanında değerli bir çalışma olan eserde, senedler verilmeksizin sadece hadisler zikredilmektedir. Nevevî’nin Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn’i gibi sahih hadisleri ihtiva eden bu eser de müellifin ölümünden sonra Tehẕîbü’l-aḫlâḳ adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1394/1974, Beyrut 1398/1978).

5. Münteha’l-efkâr. Telḫîṣü’l-aḫbâr’ın şerhidir.

6. Gül-i Raʿnâ (A‘zamgarh 1343/1924). Urdu şiir tarihi ve şairlerine dair bir eserdir (müellifin bunlardan başka Urduca, Arapça ve Farsça bazı eser ve risâleleri için bk. Kudretullah el-Hüseynî, ʿAbdülḥay el-Ḥasenî, s. 280-288).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 229 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.