ABDÜLLATÎF el-KUDSÎ

786’da (1384) Kudüs’te doğdu. İbn Ganm ve İbn Benâne diye meşhur olan bir ailenin oğludur. Önce medresede okuyarak “zâhirî ilimler”i öğrendi. Bu yıllarda zekâ ve kabiliyetiyle hocalarının dikkatini çekti. Daha sonra tasavvufa ilgi duydu ve devrin meşhur sûfîlerinden Şeyh Abdülazîz’e intisap ederek ondan icâzet aldı. Hacca giderken Kudüs’e uğrayan Zeyniyye tarikatının kurucusu Zeynüddîn el-Hâfî’yi evinde misafir ederek sohbetlerinden faydalandı. Onunla birlikte hacca gitmeyi çok istediyse de annesi rahatsız olduğu için mürşidi izin vermedi; ancak hac dönüşü kendisini Horasan’a götürebileceğini söyledi. Abdüllatîf, Horasan’da Hâfî’nin yanında yeniden seyrüsülûke başladı. Riyâzet ve mücahedesine mürşidinin tavsiyesi üzerine Câm şehrinde devam etti. Ahmed-i Nâmekī-yi Câmî’nin kabri yanında erbaîne girdi. Bu sırada şeyhiyle düzenli olarak mektuplaştı. Müridinin iç dünyasındaki değişiklikleri bu mektuplarla takip eden Hâfî, Abdüllatîf’e icâzetnâme gönderdi. Abdüllatîf daha sonra tekrar Kudüs’e döndü ve bir müddet Şam’da kaldıktan sonra Konya’ya giderek Sadreddin Konevî Zâviyesi’nde irşad görevini sürdürdü. 1448’de Bursa’ya gitti. Evliya Çelebi’nin “büyük bir âsitâne” diye övdüğü, müridlerinden İranlı Hoca Bahşâyiş tarafından 1449 tarihinde yaptırılan Zeyniyye Dergâhı’nda irşad faaliyetini sürdürürken vefat etti. Kabri Bursa’da Zeynîler Camii’nin hazîresindedir.

Nisbesi bazı kaynaklarda Makdisî olarak geçen Abdüllatîf’in tasavvufî düşünceleri, mürşidi Zeynüddîn el-Hâfî ile aynı paraleldedir. Hâfî’nin en belirgin özelliklerinden biri, vahdet-i vücûd konusunda ihtiyatlı bir dil kullanması ve bu hususta zaman zaman müridlerini uyarmasıdır. Müridi Abdüllatîf el-Kudsî de aynı yolu takip etmiş, gerek iman ve akîde, gerekse irfan ve tarikat alanında şeriata aykırı gördüğü akımlarla mücadele etmiştir. Bu mücadeleye Konya’da iken başlamış ve Ehl-i sünnet dışı bazı düşünceleri savunan Cüneyd-i Safevî ile yaptığı fikrî tartışmalardan sonra Karamanoğlu İbrâhim Bey’e bir mektup göndererek şöyle demişti: “Bu Şeyh Cüneyd’in muradı sûfîlik değildir. Şeriatı bozup emâret talep eder” (Âşıkpaşazâde, Târih, s. 250). Abdüllatîf el-Kudsî’nin yaşadığı dönemde Anadolu’da yaygınlaşan bâtıl mezhep ve tarikatlara karşı daha Orhan Bey zamanında mücadeleye başlanmış, bu akımlara mensup kişiler takip edilerek tesirsiz hale getirilmeye çalışılmıştır. Onun mensup olduğu Zeyniyye tarikatında ise Ehl-i sünnet’in belirlediği sınırlar titizlikle korunmuştur. Bu durum Zeynüddîn el-Hâfî ve Abdüllatîf el-Kudsî’nin eserlerinde açık bir şekilde görülmektedir.

Abdüllatîf el-Kudsî’nin tasavvuf tarihi açısından en önemli özelliği, Zeyniyye tarikatını Anadolu’ya getirmiş olmasıdır. Bu tarikat günümüze kadar ulaşamamışsa da özellikle Şeyh Vefâ döneminde en tesirli tasavvufî mekteplerden biri olmuştur. Bazı kaynakların Halvetiyye’nin bir kolu olarak gösterdikleri Zeyniyye tarikatı, icâzetnâmelerden de anlaşıldığı gibi, aslında Sühreverdiyye’nin bir koludur. Yetiştirdiği birçok sûfî arasında, kendisinden sonra postnişin olan Tâceddin İbrâhim Karamânî, Şeyh Vefâ diye bilinen Muslihuddin Mustafa b. Ahmed ve Âşıkpaşazâde’yi özellikle kaydetmek gerekir. Bazı tarihî eserler Molla Fenârî’yi de Abdüllatîf el-Kudsî’nin müridi gösterirlerse de bunun doğru olması çok şüphelidir. “Zâhirî ve bâtınî ilimler”i şahsında birleştirerek yalnız dervişleri değil, zamanın güçlü âlimlerini de kendisine bağlayan Abdüllatîf el-Kudsî, bu özellikleriyle Osmanlı Devleti’nin temelinde bulunan dinî, fikrî yapının mimarlarından biri sayılabilir.

Eserleri. 1. Tuḥfetü vâhibi’l-mevâhib fî beyâni’l-maḳāmât ve’l-merâtib. Eser nefs, ruh, kalp ve sır makamlarından sonra birçok tasavvufî ıstılahın açıklandığı şu bölümleri ihtiva etmektedir: Ruhun cesedin köleliğinden kurtulması, Hak Teâlâ’ya doğru devamlı seyr, varlıkta zıtların görünüşü, müşahede deryasında istiğrak, kemalî hakikatlerin gerçekleşmesi, vuslatın kemal noktasında zaferin tahakkuku. Eserin müellif hattıyla olan bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (AY, nr. 4495).

2. Hâdi’l-ḳulûb ilâ liḳāʾi’l-maḥbûb. İki ana bölümden meydana gelmiştir. Birinci bölümde sahih akîde, Allah’ın zât, sıfat ve fiillerinin ispatı ele alınmış, sem‘iyyât konuları geniş şekilde izah edilmiştir. İkinci bölümde şeyh ve mürid konularına yer verilmiş, ikisinin de âdâb ve erkânı maddeler halinde açıklanmıştır. Klasik kelâm konuları ile tasavvuf ve tarikat meselelerinin aynı eserde ele alınmış olması dikkate değer bir özelliktir. Yazma bir nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Yazma Bağışlar, nr. 167) bulunmaktadır.

3. Keşfü’l-iʿtiḳād fi’r-reddi ʿalâ meẕhebi’l-ilḥâd. Bâtıl mezhep ve tarikatlara karşı reddiye olarak yazılan eserde müellif Cebriyye, Mu‘tezile, Bâtıniyye ve Dehriyye’den Hurûfîliğe kadar pek çok cereyanı ele almış, bunların tahlil ve tenkitlerini yapmıştır. Hulûliyye, İbâhiyye ve Melâmiyye de üzerinde önemle durduğu cereyanlar arasındadır. Eser, mezhepler ve tarikatlar tarihini ilgilendirdiği kadar, XV. yüzyıl Osmanlı ülkesinin dinî, fikrî durumu hakkında da önemli bilgiler ihtiva etmektedir.

4. Şifâʾü’l-müteʾellim fî âdâbi’l-muʿallim ve’l-müteʿallim. Bu eserde hoca-talebe münasebetlerini ele almış, ilim, ilmin fazileti, ilimlerin tasnifi hakkında bilgiler vermiş, medrese ilimlerine temas ederek metot hakkında çeşitli görüşler ileri sürmüştür.

5. Kitâbü Emr bi’l-maʿrûf ve’n-nehy ʿani’l-münker. Diğer eserlerine göre hacmi küçük olan bu eserinde Abdüllatîf el-Kudsî, meseleyi Kur’an ve hadis çerçevesinde ele almış, konuya tasavvufî irşaddan çok genel anlamda tebliğin usul ve imkânları açısından yaklaşmıştır. Son üç eser Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi’nde (Ulucami, nr. 1479) bulunmaktadır.

Keşfü’l-iʿtiḳād adlı eserinde bahsettiği İḳtibâsü refʿi’l-iltibâs fî beyâni ṭarîḳı’n-nâs ve bazı kaynaklarda kendisine nisbet edilen Nefḥatü’l-esḥâr ve riḥletü’l-esrâr adlı eserlere henüz rastlanmamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 257-258 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.