ABDÜLMELİK eş-ŞÎRÂZÎ

Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamakta, 550’de (1155) ve nisbesine göre de muhtemelen Şîraz’da doğup 600’den (1204) önce öldüğü sanılmaktadır. Şîrâzî, daha çok Helenistik Grek matematikçilerinin kitapları üzerinde çalışmış ve onları özetleyerek Arapça’ya çevirmiştir. Ele geçen tek eseri, Taṣaffuḥu’l-maḫrûṭât (koni kesilmeleri), m.ö. III. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan, elips ve hiperbol kelimelerini ilk defa ilim dilinde kullanan, İskenderiye ekolünün ünlü geometri bilgini Pergeli (Antalya civarındaki Pergaeus) Apollonios’un Kônika (koniler) adlı eserinden yaptığı özlü kısaltmadır. Şîrâzî Taṣaffuḥu’l-maḫrûṭât’ı, kendinden önce Kônika üzerinde geniş bir inceleme yapmış olan Hilâl b. Ebû Hilâl el-Hımsî (ö. 270/883-84) ile Sâbit b. Kurre’nin (ö. 288/901) ʿİlmü eşkâli ḳuṭûʿi’l-maḫrûṭât adlı eserlerinden faydalanarak kaleme almıştır. Eser, Latince’ye de tercüme edilerek 1669 yılında Kilan’da (Kiel) basılmıştır. Abdülmelik eş-Şîrâzî’nin bundan başka, Batlamyus’un (Ptolemaios) ünlü Almagest’ini de Arapça olarak özetlediği bilinmektedir. Ancak bu eser ele geçmemiş olup Kutbüddîn-i Şîrâzî (ö. 710/1311) tarafından, ondan faydalanılarak Farsça’ya yapılan ve Dürretü’t-tâc li-ġurreti’d-dîbâc adlı eserinin bir bölümünü teşkil eden Almagest tercümesi vasıtasıyla tanınmaktadır.

Bugün sadece yarısı mevcut olan Kônika’nın, Şîrâzî’nin Taṣaffuḥu’l-maḫrûṭât’ı ile diğer müslüman matematikçilerin eserin aslından yaptıkları tercümelerle tamamlanabilmiş olması, bu eserlerin ilim tarihi açısından taşıdıkları önemi arttırmaktadır. Taṣaffuḥu’l-maḫrûṭât’ın yazma nüshaları, Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 3463), Süleymaniye (Yenicami, nr. 803; Cârullah Efendi, nr. 1507), Nuruosmaniye (nr. 2972), Leiden Üniversitesi (Oriental, nr. 513/1) ve Oxford Bodleian (nr. 3970, 3/1) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 272 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.