ÂDEH

Moritanya’nın güneybatısında Trârze vilâyeti sınırları içindeki sahrada doğdu. Fıkıh öğretimi, fetva ve kazâ alanında tanınmış bir aileye mensuptur. Âdeh (Adde, Âdd) lakabıyla anılır. Bedevî bir çevrede nisbeten kültürlü bir ortamda Kur’an ilimleri, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, tasavvuf öğrenimi görerek yetişti. Başta babası Kadı Ahmed Fâl olmak üzere Muhammed Fâl b. Metâlî et-Tenduğî, amcasının oğlu Muhammed Muhtâr b. Habîbullah el-Ya‘kūbî, Muhammed Ali b. Sîdî b. Saîd el-Hîlebî gibi âlimlerden ders aldı. Anne tarafından dedesi Muhammed Mevlûd b. Nâhî’nin hac ziyareti dönüşünde getirdiği kitapların yanı sıra babası ile birlikte Mağrib’e yaptıkları seyahat sırasında temin ettikleri kitaplarla zengin bir kütüphane oluşturdu. Ya‘kūbîler ailesinin kurduğu medresenin önemli âlimlerindendi. Muhammed Emîn b. Ebbûh el-Ya‘kūbî, Muhammed b. Muhyiddin b. Ebbûh, Muhammed Hıdır b. Habîbullah el-Ya‘kūbî, Muhammed b. Muhammed el-Buhârî, Habîb b. Zâid et-Tenduğî ve Ebü’l-Meâlî b. Muhammed Emin el-Ya‘kūbî gibi âlimler yetiştirdi. Kendi çevresinde halkın gündelik hayatta ihtiyaç duyduğu çeşitli alanlarda nesir ve nazım, bir kısmı risâle hacminde olmak üzere yetmiş civarında eser telif etti. Mezarı Trârze vilâyetinde Arş adlı yerdedir (Muhtâr Vüld Hâmid, s. 156).

Eserleri. 1. Kefâfü’l-mübtedî fî fenneyi’l-ʿibâdât ve’t-teʿabbüd (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Cidde 1406/1986; nşr. Ahmed Sâlik b. Muhammed Emîn b. Ebbûh, I-II, Nuakşot 1429/2008, bizzat müellifin şerhi ve fıkha dair diğer önemli eseri Şükrü’n-niʿme bi-neşri’r-raḥme ile birlikte Kefâfü’l-mübtedî ve raḥmetü rabbî bi-şerḥayhimâ adıyla). Mâlikî fıkhına dair 3763 beyitlik bir eserdir. Müellif, fıkıh sahasındaki bu en önemli çalışmasında, genel fıkıh kitaplarında yer aldığı halde Şinkīt bölgesinin ihtiyaçlarıyla ilgili görmediği bazı meselelere yer vermemiştir. Çok sayıda Mâlikî müellifine atıfta bulunduğu eserinde bölgedeki temel fıkıh metinlerinin başında gelen, planını kendi eserinde uyguladığı el-Muḫtaṣar’ın müellifi Halîl b. İshak el-Cündî’nin mutemet görüşlere aykırı bulduğu değerlendirmelerine de zaman zaman muhalefet etmiştir. Bölgedeki medreselerde ders kitabı olarak okutulan eseri Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî Merâmü’l-müctedî min şerḥi Kefâfi’l-mübtedî adıyla şerhetmiş (nşr. Muhammed Sâlim b. Muhammed Hasan ve Ahmed Fâl b. Ahmed Yahyâ, Dârülbeyzâ 1993, 1996, 2001), bunun üzerine de Difâʿu’l-muʿtedî ʿalâ Merâmi’l-müctedî (nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed Hasan, Dakar 2000) ismiyle bir kitap yazmıştır.

2. el-Müterâdef mine’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm (nşr. Muhammed Emîn b. Muhammed Mevlûd, Nuakşot 1983; nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed Hasan, Dârülbeyzâ 2004, müellifin Âdâbü’t-tilâve, Naẓmü’l-muṣḥaf ve Münyetü’l-endâb fîmâ li’d-duʿâʾ mine’l-âdâb adlı eserleriyle birlikte).

3. Meḥârimü’l-lisân (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Nuakşot 1983). Müellif eserini Şerḥu Meḥârimi’l-lisân (Nuakşot, Mektebetü’l-ma‘hedi’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî, nr. 3417), Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî de el-Leʾâli’l-ḥisân ʿalâ Meḥârimi’l-lisân (nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed el-Hasan, Dârülbeyzâ 1998) adıyla şerhetmiştir.

4. Şerḥu Naẓmi ʿubeydi rabbihî fi’n-naḥv (nşr. Abdullah b. Muhammed Ahmed, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de araştırma olarak, Nuakşot 1986).

5. İnâretü’l-ebṣâr ve’l-efkâr bi-şevâhidi’n-naḥv mine’l-âs̱âr ve’l-aḫbâr (nşr. Muhammed b. Ahmed, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de araştırma olarak, Nuakşot 1986). Müellif bu çalışmasını, İbn Bûnâ el-Cekenî’nin (Muhtâr b. Muhammed Saîd) el-Câmiʿ beyne’t-Teshîl ve’l-Ḫulâṣa el-mâniʿ mine’l-ḥaşv ve’l-ḫaṣâṣa adlı nahve dair eserindeki bahislerin şevâhidi olarak yüz kadar hadis ve âsârı derleyip bu eserin tertibine göre düzenlemiştir. Genelde nahiv konusunda âyet ve hadisler yerine şiirlerden şâhid gösterilmesine tepki olarak kaleme alınmış olup müellif, âyetlerden çok sayıda şâhid getirilmesi ve esasen bu konuyla ilgilenenlerin bulunması sebebiyle sadece hadislerden şâhid toplamaya çalıştığını belirtir (M. Muhtâr Vüld Ebbâh, Târîḫu’n-naḥvi’l-ʿArabî, s. 457, 521-522).

6. eẓ-Ẓafer bi’l-murâd fi’l-birri bi’l-âbâ ve’l-ecdâd (nşr. Ahmed b. Sîdî Muhammed, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de araştırma olarak, Nuakşot 1987). Müellif bu eseri için de Şerḥu naẓmi’ẓ-Ẓafer bi’l-murâd’ı kaleme almıştır (Mektebetü’l-ma‘hedi’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî, nr. 3008).

7. İḥkâmü’l-maḳāl fî aḥkâmi’s-suʾâl (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Nuakşot 1989, müellifin Meʾdübetü’l-endâb fîmâ li’l-infâḳ mine’l-âdâb ve Keşfü’l-ḥicâb ʿan Meʾdübeti’l-endâb adlı eserleriyle birlikte).

8. Şükrü’n-niʿme bi-neşri’r-raḥme. Fıkha dair bir eserdir (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1411/1991; Nuakşot 1991).

9. el-Ḳavlü’s-sedîd fî vücûbi’t-tecvîd (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1991).

10. Taḥrîmü messi’l-muṣḥaf bi’n-necâse (Risâle fi’n-nehy ʿan messi’l-muṣḥaf bi-ġayri ṭahâre), Taʿlîmü’ṣ-ṣıbyân, en-Naḳş ʿale’l-ḳubûr (Risâle fi’n-nehy ʿani’n-naḳş ʿale’l-ḳubûr; üç eser birlikte, nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1996).

11. Teʾlîf fîmâ ecmaʿa ʿaleyhi’l-ḳurrâʾ maʿa beyâni ma’ḫteṣṣat bihî rivâyetü Verş (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1996).

12. Beṣâʾirü’t-tâlîn li-kitâbi rabbi’l-ʿâlemîn (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1996). Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî esere el-Cevâhir ʿale’l-Beṣâʾir adıyla bir şerh yazmıştır (nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed Hasan, Dakar 2000; Dârülbeyzâ 2002; Nuakşot 1423/2002).

13. Maṭheretü’l-ḳulûb min ḳatreti’l-ʿuyûb (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Nuakşot 1996). Yine Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî tarafından Nuḫbetü’l-maṭlûb min şerḥi Maṭhereti’l-ḳulûb adıyla şerhedilmiş (nşr. Muhammed Sâlim b. Muhammed Hasan – Ebû Muhammed b. Muhammed Hasan, Dârülbeyzâ 1994, 2002; Nuakşot 2001), Hamza Yûsuf tarafından eser İngilizce’ye çevrilmiştir (Purification of the Heart: Signs, Symptoms, and Cures of the Spiritual Diseases of the Heart: Translation and Commentary of Imam Mawlud’s Maṭharat al-Qulub, Chicago 2004).

14. Edebetü (Meʾdübetü)’l-edeb fî meʾkel ve meşreb (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1996). Müellif eserini Şerḥu Meʾdübeti’l-edeb fî meʾkel ve meşreb (Nuakşot, Mektebetü’l-ma‘hedi’l-Mûrîtânî li’l-bahsi’l-ilmî, nr. 1851), Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî de Muḥaṣṣılü’l-ereb min şerḥi Edebeti’l-edeb (Dârülbeyzâ 2001) adıyla şerhetmiştir.

15. Âdâbü’t-tilâve, Âdâbü’l-mescid, İşrâḳu’l-ḳarâr, el-Ḥisbe, Naẓmü’t-tefekkür, Mâ Yuskitü farîżate’l-ḥac, en-Naḳale ḥavle taḥkîḳi vaḳteyi’ṣ-ṣubḥ ve’l-maġrib (yedi eser birlikte, nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Dârülbeyzâ 1996). Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî bunlardan Âdâbü’t-tilâve üzerine Sikâyetü’ẓ-ẓamʾân min Âdâbi tilâveti’l-Ḳurʾân (Dakar 2000), Âdâbü’l-mescid üzerine el-Mesʿid bi-şerḥi Âdâbi’l-mescid, İşrâḳu’l-ḳarâr üzerine el-Ġays̱ü’l-midrâr bi-şerḥi İşrâḳi’l-ḳarâr (nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed Hasan, Nuakşot 1423/2002, Âdeh’in Naẓmu ʿİyâdeti’l-marîż’ine yazdığı Tekmiletü’l-ifâde fî edebi’l-marîż ve’l-ʿiyâde, Naẓmu Ziyâreti’l-ḳubûr’una yazdığı Nüzhetü ʿayni’n-nâẓır fî ziyâreti’l-meḳābir ve Naẓmü’t-tefekkür’ü için kaleme aldığı Vesîletü’t-teẕekkür adlı şerhleriyle birlikte), Naẓmü’t-tefekkür üzerine de Vesîletü’t-teẕekkür bi-şerḥi Naẓmi’t-tefekkür adıyla şerh yazmıştır (son ikisi şârihin diğer iki eseriyle birlikte de basılmıştır, Dârülbeyzâ 2002).

16. Şerḥu Naẓmi’l-bürûr (Nevâkişot [Nuakşot], el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 1519, 1852). Âdeh’in kendi eseri Naẓmü’l-bürûr için (nr. 1005) kaleme aldığı şerh olup Muhammed Hasan b. Ahmed el-Hudayyim et-Ticânî tarafından bu şerh üzerine Tuḥfetü’s-sürûr bi-Şerḥi Naẓmi’l-bürûr adıyla bir çalışma yapılmıştır (nşr. Ebû Muhammed b. Muhammed el-Hasan, Dârülbeyzâ 1422/2001).

Yukarıda anılan Maṭheretü’l-ḳulûb, Edebetü’l-edeb, Taḥrîmü messi’l-muṣḥaf, Taʿlîmü’ṣ-ṣıbyân, en-Naḳş ʿale’l-ḳubûr, el-Ḳavlü’s-sedîd, Beṣâʾirü’t-tâlîn, Meḥârimü’l-lisân, eẓ-Ẓafer bi’l-murâd adlı dokuz risâle Mecmûʿatü teʾlîfi ve resâʾili Muḥammed Mevlûd b. Aḥmed Fâl el-Mûsevî el-Yaʿḳūbî adıyla birlikte yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Osman b. Muhyiddin, Nuakşot 1996).

Bunların dışında müellifin aşağıdaki eserleri el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî’nin kütüphanesinde yazma halinde mevcuttur: Şerḥu İşrâḳi’l-ḳarâr (nr. 1940), Faḍḍu’l-ḫıtâm (nr. 983), Naḳale fıḳhiyye (nr. 987), Naẓmü’ṣ-ṣadaḳa (nr. 1108, 1218), Naẓmü’ṣ-ṣadâḳ (nr. 1384), Tenmiyyâtü’n-niyât (nr. 1735), Naḳale fî ḥükmi emâzîr (nr. 2094), Fetâvâ fıḳhiyye (nr. 2959), Naḳale fi’ż-żıyâfe (nr. 3069), Teẕyîlü ebyâti İbni’l-Ḫarâşî fî vażʿi’l-meṣâḥif ʿale’l-ḥaṣâʾir (nr. 3267). Daha başka risâleleri de bulunan Âdeh’in Halîl b. İshak el-Cündî’ye ait el-Muḫtaṣar’ı eẓ-Ẓafer bi-şerḥi’l-Muḫtaṣar adıyla şerhettiği kaynaklarda zikredilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 36-38 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.