ADEVÎ, Muhammed Haseneyn

Mısır’da Asyût vilâyetine bağlı Benî Adî’de doğdu (18 Mart 1861). Bir ulemâ ailesine mensuptur. İslâmî ilimlere dair temel bilgileri öğrendikten sonra Ezher’e girdi. On iki yıl süren tahsil hayatı sırasında zekâsıyla dikkati çekti. “Üstün başarı” derecesiyle âlimiyye pâyesi aldı. Bir süre Ezher’de hocalık yaptı. Çeşitli ilimlerdeki şöhreti yanında disiplinli çalışmasıyla da tanındı ve bazı önemli görevlerde bulundu. Bu sırada Ezher’de birtakım yenilikler yaptı. Kurduğu yeni ve modern kütüphanenin ilk müdürü oldu. Bir süre sonra Ezher ile dinî enstitülere başmüfettiş tayin edildi; ayrıca Ezher İdare Meclisi üyeliğine getirildi. Daha sonra Tanta Ahmedî Camii şeyhi olan Adevî, Ezher ve dinî enstitüler müdürlüğü yaptı. Ezher’deki birçok faaliyeti yanında, Kefrüşşeyh vilâyetindeki Desuk Enstitüsü, Dimyat Enstitüsü ve Tanta’daki Ahmedî Enstitüsü gibi Ezher’e bağlı dinî enstitüleri ıslah etti. Bu enstitülere giriş şartlarıyla eğitim ve öğretim programlarını düzenledi, yeni binalar yaptırdı. Dört fıkıh mezhebini temsilen otuz kişiden oluşan Ezher Büyük Âlimler Cemaati (Cemâatü kibâri’l-ulemâ) ve Ezher Yüksek Meclisi üyeliğine seçildi. Daha sonra Ezher meşihatlığına vekil tayin edildi. Osmanlı Devleti tarafından kendisine üçüncü dereceden Mecîdî nişanı ile ikinci dereceden Osmânî nişanı verildi; ayrıca Mısır’da birinci dereceden “ilmî taltif kisvesi” aldı. 1915’te, Ezher’le ilgili bazı konularda, Mısır’ın başında bulunan Hüseyin Kâmil ile aralarında anlaşmazlık çıkınca idarî görevlerinden alındı. Bunun üzerine kendisini tamamen öğretime ve kitap yazmaya verdi. Aynı zamanda, Halvetiyye’nin Şerkāviyye kolunun faal bir mensubu ve tarikatın kurucusu Ahmed b. Şerkāvî el-Halîfî’nin önde gelen talebeleri arasında bulunuyordu. Nisan 1936’da vefat etti; Kahire’de Abbâsiye semtindeki Karâfetülhafîr Mezarlığı’na defnedildi.

Başta fıkıh ve tasavvuf olmak üzere naklî ve aklî ilimlerle ilgili kaleme aldığı eserlerin büyük bir kısmı yayımlanmıştır. Eserlerinden bazıları şunlardır: Bulûġu’s-sûl fî medḫali ʿilmi’l-uṣûl; el-Ḳavlü’l-câmiʿ fi’l-keşf ʿan muḳaddimeti Cemʿi’l-cevâmiʿ; el-Ḳavlü’l-mübîn fî ḥükmi’l-muʿâmele beyne’l-ecânib ve’l-müslimîn; el-Fuṣûlü’l-vâfiyât fî aḥkâmi’l-muʿâmelât; Fetâvâ şerʿiyye; el-Mevârîs̱ fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye; Şerḥu’l-Mevridi’r-Raḥmânî fi’t-tevḥîd ve’t-taṣavvuf; Ḥükmü’t-tevessül bi’l-enbiyâʾ ve’l-evliyâʾ; İtḥâfü’l-verrâd bi-eşiʿʿati’l-evrâd li’s-sâdeti’l-Ḫalvetiyye; el-İfâdâtü’l-ḳudsiyye fî beyâni baʿḍi’l-ıṣṭılâḥâti’l-ḥikemiyye; et Taṣavvurâtü’l-evveliyye fi’l-meṭâlibi’l-hiḳemiyye; Taʿlîḳa ʿalâ Risâleti’l-Âmilî fî ʿilmeyi’l-cebr ve’l-ḥisâb; el-Ḥâşiyetü’l-kübrâ ʿale’l-Maʿḳūlâti’l-ḥikemiyye fi’l-felsefe; ʿUnvânü’l-beyân fî ʿulûmi’t-tibyân; el-Medḫalü’l-münîr fî muḳaddimeti ʿilmi’t-tefsîr; et-Taʿlîḳ ʿalâ Nuḫbeti’l-fiker.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 373-374 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.