AHSÂÎ, Ebû Bekir

1198’de (1784) Ahsâ’da doğdu. Fıkıh, hadis ve akaid ilimlerinde birçok âlim yetiştiren Molla ailesine mensuptur. Büyük dedelerinden Şeyh Ali, X. (XVI.) yüzyılın ortalarında Gaziantep’ten Suudi Arabistan’ın doğu kesimindeki Ahsâ şehrine göç etmiştir. Küçük yaşta babasını kaybeden Ahsâî on yaşında iken hıfzını tamamladı. Amcaları Abdurrahman ve Ahmed başta olmak üzere Ahsâ ulemâsından ders aldı. Amcaları ile Ebû Bekir Hüseyin b. Gannâm el-Ahsâî’den fıkıh ve nahiv, Abdullah b. Ahmed el-Ca‘ferî’den nahiv ve ferâiz okudu, ayrıca Ahsâ’ya gelen âlimlerden faydalandı. Hacca gittiğinde Mescid-i Nebevî müderrisi Seyyid Muhammed b. Ahmed el-Atûşî el-Mâlikî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî el-Mekkî ve Seyyid Yâsîn el-Mekkî el-Merginî gibi âlimlerin derslerine katıldı. Şeyh Hüseyin b. Ahmed ed-Devserî el-Basrî’den ahlâk ilmi ve tasavvuf okudu. Daha sonra öğretim faaliyetine başladı, kısa sürede aklî ve naklî ilimlerde adını duyurdu. Öğrencileri arasında Abdullah b. Abdurrahman b. Muhammed Saîd b. Umeyr, Saîd b. Abdüllatîf b. Muhammed Saîd b. Umeyr, Abdullah b. Muhammed b. Abdüllatîf, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Osman, Ömer b. Ahmed b. Abdullah b. Umeyr gibi isimler bulunmaktadır. İdarecilerin ve halkın saygı duyduğu bir âlim olan Ahsâî zâhidâne bir hayat sürdü, ilim, irşad ve telif’le meşgul oldu, birçok defa hacca gitti. 1223’teki (1809) haccı sırasında bir müddet Medine’de, 1248’de (1833) hacca gittiğinde ise bir sonraki hac zamanına kadar Haremeyn’de ikamet etti. Son haccı sırasında (1269/1853) Mekke’de hastalandı ve 29 Safer 1270’te (1 Aralık 1853) burada vefat etti, Cennetü’l-muallâ’ya defnedildi. Oğlu Abdullah b. Ebû Bekir, babasının hayatını anlattığı Buġyetü’s-sâʾilîn ʿan tercemeti ḫâtimeti’l-müteʾaḫḫirîn adlı bir eser kaleme almıştır (bk. bibl.).

Eserleri: Vesîletü’r-rıḍvân bi-ḫatmi’l-Ḳurʾân (Kahire 1402/1982); Câmiʿu tefâsîri’l-aḥlâm: Tenbîhü’l-efhâm bi-teʾvîli’l-aḥlâm (nşr. İbrâhim b. Abdullah el-Hâzimî, Katar 1408/1988; Riyad 1427/2006); Duʿâʾü ḫatmi’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm (nşr. Züheyr Şefîk el-Kelbî, Beyrut 1412/1991); ʿİḳdü’l-leʾâlî bi-şerḥi Bedʾi’l-emâlî (nşr. Âsım Cum‘a el-Kiyâlî, Beyrut 1421/2000); Ḥâdi’l-enâm ilâ dâri’s-selâm (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Riyad 1422/2001; İbn Kayyim el-Cevziyye’nin cennetin halen mevcudiyeti ve mahiyeti hakkında bilgi vermek için kaleme aldığı Ḥâdi’l-ervâḥ ilâ bilâdi’l-efrâḥ adlı eserinin telhisidir); Aḥkâmü’l-menâsik (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Dımaşk 1422/2001); Minhâcü’r-râġıb ilâ itḥâfi’ṭ-ṭâlib (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Dımaşk 1423/2002; Beyrut 1424/2003; Hanefî fıkhına dair bir eserdir); Zevâhirü’l-ḳalâʾid ʿalâ mühimmâti’l-ḳavâʿid (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Dımaşk 1423/2002; Beyrut 1434/2013; Ahsâî, Zeynüddin İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir’inin bir kısmını ihtisar etmiş, daha sonra bu ihtisarına ta‘lik ve şerh yazmıştır); Hidâyetü’l-muḥteẕî bi-şerḥi Şemâʾili’t-Tirmiẕî (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Ahsâ 1424/2003; Muhammed Abdürraûf el-Münâvî’nin Şerḥu’ş-Şemâʾili’n-nebeviyye ve’l-ḫaṣâʾiṣi’l-Muḥammediyye adlı kitabının özeti olup Ahsâî esere Ali el-Kārî’nin Cemʿu’l-vesâʾil fî şerḥi’ş-Şemâʾil’inden faydalanarak birtakım ilâvelerde bulunmuştur); Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Ahsâ 1424/2003; Hanefî fıkhına dair el-Ḥâmiliyye adlı manzumenin ihtisarıdır); Sirâcü’ẓ-ẓulem bi-şerḥi Telḫîṣi’l-Ḥikem (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Amman 1432/2011; Ahsâî, İbn Atâullah el-İskenderî’nin el-Ḥikemü’l-ʿAṭâʾiyye’sini önce telhis ederek yeniden düzenlemiş, daha sonra üzerine bu şerhi yazmış, şerhte İbn Abbâd er-Rundî’nin Ġays̱ü’l-mevâhibi’l-ʿaliyye fî şerḥi’l-Ḥikemi’l-ʿAṭâʾiyye ve Kuşâşî’nin el-Kelimetü’l-vüsṭâ fî şerḥi Ḥikemi İbn ʿAṭâʾ adlı şerhleri yanında Muhammed b. Ahmed el-Ehdel ve Ali el-Hicâzî’ye ait el-Ḥikem şerhlerini de özetlemiştir); Tuḥfetü’l-mübtedî fi’l-vuḍûʾ ve’ṣ-ṣalât (nşr. Yahyâ b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Molla, Beyrut 1434/2013); en-Nûrü’l-vehhâc fî ḳıṣṣati’l-isrâ ve’l-miʿrâc (nşr. İbrâhim Muhammed Ubeyd, Kahire, ts. [Matbaatü Muhammed Âtıf]); el-Ezhârü’n-naḍire bi-telḫîṣi Kitâbi’t-Tebṣıra (et-Teẕkire) (Suudi Arabistan Melik Abdülazîz Genel Ktp., nr. 4127; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’ye ait eserin telhisidir; müellif bu çalışmayı ikinci defa Ḳurretü’l-ʿuyûni’l-mübṣıra bi-telḫîṣi Kitâbi’t-Tebṣıra adıyla özetlemiştir, Kahire 1381; Dımaşk, ts. [Menşûretü’l-mektebi’l-İslâmî]); ez-Zehrü’l-ʿâṭır bi-telḫîṣi Ṣaydi’l-ḫâṭır (Mektebetü Câmiati Melik Faysal, nr. 136; yine İbnü’l-Cevzî’ye ait eserin telhisidir); Meslekü’s̱-s̱iḳāt fî nuṣûṣi’ṣ-ṣıfât (nşr. Ömer b. Muhammed eş-Şıhlî, Kahire 1431/2010; Ahmed b. Hanbel’in müteşâbih âyetlere dair görüşlerini içeren küçük hacimli bir eserdir); en-Neşrü’l-verdî bi-aḫbâri Mevlânâ eş-Şeyḫ Ḫâlid en-Naḳşbendî el-Kürdî (Berlin Devlet Ktp., nr. 2378; İbn Sened el-Basrî’ye ait Aṣfa’l-mevârid min selsâli aḥvâli’l-İmâm Ḫâlid adlı eserin telhisidir).

Diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu’l-Erbaʿîne’n-Nevevî (İbn Receb el-Hanbelî’nin Nevevî’ye ait el-Erbaʿîn’deki hadisleri elliye tamamlayarak yazdığı Câmiʿu’l-ʿulûm ve’l-ḥikem fî şerḥi ḫamsîne ḥadîs̱en min cevâmiʿi’l-kilem adlı şerhin telhisidir); Ḫulâṣatü’l-Leṭâʾif fîmâ li-mevâsimi’l-ʿâm mine’l-veẓâʾif (yine İbn Receb el-Hanbelî’nin muharremden başlayarak her ayın önemli günlerinde yapılması farz veya müstehap olan ibadetlerle zikirleri ihtiva eden Leṭâʾifü’l-maʿârif fîmâ li-mevâsimi’l-ʿâm mine’l-veẓâʾif adlı eserinin telhisidir); Minhâcü’s-sâlik (müellif, kendisinin İslâm ahkâm ve ahlâkına dair bu manzum eseri üzerine el-Mesâlik ilâ Minhâci’s-sâlik adıyla bir şerh yazmıştır); İrşâdü’l-ḳārî li-Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Kastallânî’ye ait eserin “Kitâbü’l-Edeb” başlığından “el-Ḥaẕr ʿani’l-ġaḍab” adlı babına kadar yazılan telhisidir); Nuḫbetü’l-iʿtiḳād (Ahsâî bu eserini Menhecü’r-reşâd [Müncî’r-reşâd] adıyla şerhetmiştir); Buġyetü’l-vâʿiẓ fi’l-ḥikâyât ve’l-mevâʿiẓ (yetmiş beş bölümden oluşan ve her bölümde bir hutbe, hadis, iki öğüt ve iki hikâyenin yanı sıra konuya uygun şiirlere yer verilen, bölümleri dua ile biten bir çalışmadır); Tuḥfetü’l-aḫyâr bi-muḫtaṣari’l-Eẕkâr (Nevevî’ye ait eserin telhisidir); Ravżatü’n-nevâẓır ve’l-elbâb bi-ẕikri aʿyâni’ṣ-ṣaḥâbeti’l-encâb (İbn Abdülber en-Nemerî’nin el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb adlı eserinin telhisidir); İtḥâfü’n-nevâẓır bi-muḫtaṣari’z-Zevâcir (İbn Hacer el-Heytemî’nin ez-Zevâcir ʿan iḳtirâfi’l-kebâʾir adlı eserinin telhisidir); Menhelü’ṣ-ṣafâ fî-şemâʾili’l-Muṣṭafâ (Hz. Peygamber’den nakledilen ibadet, ibâhât ve muâmelâta dair rivayetleri ihtiva eder); Ḫulâṣatü’l-İktifâʾ fî sîreti’l-Muṣṭafâ ve’s̱-s̱elâs̱eti’l-ḫulefâʾ (Kelâî’nin el-İktifâʾ fî meġāzî Resûlillâh ve’s̱-s̱elâs̱eti’l-ḫulefâʾ adlı eserinin telhisidir); Müzʿicü’l-elbâb ilâ sebîli’l-incâb; Cevâhirü’l-mesâʾil (Ahsâî bu eserinin üzerine bir şerh yazmaya başlamışsa da tamamlayamamıştır); Vesîletü’ṭ-ṭaleb (Hanefî fıkhına dair küçük hacimli bir eserdir). Ayrıca tıp alanında er-Raḥme fi’ṭ-ṭıb ve’l-ḥikme ile (Melik Suûd Ktp., nr. 80) Teẕkiretü’s-Süveydî adlı eserleri de telhis eden Ahsâî’nin bazı fetvalarına Abdülazîz b. Ahmed el-Usfûr, Ahsâ ulemâsının fetvalarına dair eserinde yer vermiştir (Fetâvâ, II, 529-550, 628-630; Ahsâî’ye ait eserlerin bir listesi için bk. Abdüssettâr b. Abdülvehhâb ed-Dihlevî, III, 2025-2029). Ahsâî’nin, Şeyh Muhammed b. Mübârek ve Abdullah b. Ahmed’e reddiye mahiyetinde bazı kasideler yazdığı, dönemin âlimleriyle manzum olarak mektuplaştığı da kaydedilir (kasidelerine örnek için bk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, s. 90-96).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 55-56 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.