AHTER

İstanbul’daki İran büyükelçisi Muhsin Han Muînülmülk’ün teşviki ve desteğiyle ilk sayısı 16 Zilhicce 1292 (13 Ocak 1876) Perşembe günü çıktı. Gazetenin idarehanesi Büyük Vâlide Hanı’nda idi. Daha çok siyasal ve sosyal ağırlıklı bir yayın çizgisine sahip olan Aḫter’de haber ve yazıların genel konusu İran ve İranlılar’ın faaliyetleriyle ilgilidir. Gazete ilk dönemde cuma ve pazar hariç her gün, daha sonra cumartesi ve çarşamba olmak üzere haftada iki gün, son yıllara doğru ise haftada bir gün yayımlanabildi. Başlangıçta editörlüğünü Muhammed Tâhir Tebrîzî’nin yaptığı gazete, siyasal kimliğine paralel olarak meşrutiyetle birlikte İslâm dünyasında tartışılmaya başlanan anayasal düzenin yararlarına dair neşirleriyle İran kamuoyunu bilgilendiren ülke dışındaki ilk Farsça gazete olma özelliğini taşır.

Aḫter, ekonomik imkânsızlıklar yüzünden altmışıncı sayıdan sonra yayınını durdurmak zorunda kaldı. Yaklaşık on ay süren bu durum Osmanlı saray çevrelerinin araya girmesiyle çözülmeye çalışıldı. Bâbıâli hükümeti, böyle önemli bir gazeteyi Osmanlı matbuatının bir parçası olarak gördüğünden ona destek verdi. II. Abdülhamid’in teşvik ve yardımıyla Aḫter 28 Muharrem 1294’te (12 Şubat 1877) ikinci yayın dönemine başladı. Sultan, çeşitli devlet dairelerinde dergiye elli beş abone yaptırdı. Malî sıkıntıyı atlatan gazete daha etkili bir yayın çizgisi sürdürdü. Zamanla gazete merkezinin özellikle İran kökenli aydınların görüşüp konuştuğu bir yer olması Aḫter’in etkisinin artmasında önemli rol oynadı. Gazete kısa bir süre sonra İran, Kafkasya, Hindistan, Irak ve Farsça konuşulan diğer bölgelere de yayıldı.

Yayınının üçüncü yılında II. Abdülhamid’in meşrutiyeti ilân fermanı gazetede Farsça’ya çevrilerek yayımlandı. Aḫter böylece, İslâm coğrafyasında türünün ilk örneklerinden sayılan bu anayasanın savunucusu olarak yeni siyasal sistemin İran kamuoyunda sözcülüğünü yapmış oldu. 1876 Osmanlı Kānûn-ı Esâsîsi’ni -1906 İran Meşrutiyeti’nden otuz yıl önce- yayımlayan Aḫter, İran’da ve diğer yerlerdeki Farsça okuyucuları için sadece Osmanlılar’daki siyasî gelişmeleri değil Avrupa basınından yaptığı iktibaslarla oradaki parlamenter sistemle ilgili birçok haberi sütunlarına taşıdı. İran’da meşrutiyet düşüncesinin ilk defa ortaya konmasında önemli rolü olan Aḫter, İstanbul’daki siyasal ortamı İran kamuoyuna aktarmada başarılı oldu. İngiliz şarkiyatçısı Edward Browne, gazetenin İran’da meclis ve toplantılarda yapılan tartışmalarda gündemi belirlediğini, şöhretinin Farsça konuşan halkların bulunduğu geniş bir bölgeye yayıldığını, bu gazeteyi düzenli olarak okuyanların “Ahterî-mezheb” diye nitelendirildiğini söyler (The Press and Poetry of Modern Persia, s. 17-18). Cemâleddîn-i Efgānî, Mirza Melkum Han, Şeyh Ahmed Rûhî, Mirza Hüseyin Habîrülmülk, Mirza Habîb İsfahânî, Tâlibof Tebrîzî, Fethullah Han (Ebû Nasr-ı Şeybânî), Muhammed Ali Han Kâşânî ve Mirza Yûsuf Han Müsteşârüddevle gibi İranlı birçok fikir ve devlet adamı gerek yazıları gerekse mânevî destekleriyle gazete etrafında yer aldılar.

Aḫter’de sadece siyasal ve sosyal konular değil edebî ve sanat içerikli makale ve şiirler de yayımlanıyordu. Gazete ayrıca, kendi etrafında toplanan aydın kesimin girişimleriyle Osmanlı ve İranlı aydınlar arasında bir iletişim ve etkileşime zemin hazırladı. Aḫter’de çıkan bazı yazılar zaman zaman İran yönetiminin tepkisine yol açtı. Meselâ İranlı aydın Mirza Âkā Hân-ı Kirmânî’nin makalelerinden rahatsız olan Nâsırüddin Şah gazetenin İran’a girmesini yasakladı. Aḫter yazarlarından Mirza Necefali Han Dâniş Tebrîzî’nin Osmanlı-Rus ilişkilerine dair kaleme aldığı Rus karşıtı yazısı da tepki çekti. O sırada Tahran’da İran’ı ikna edip Osmanlılar’la savaşa sokmak için müzakereler yapan Ruslar bu yazıdan dolayı müzakerelere son verdiler. İstanbul’daki İran elçisi de Aḫter yönetimine karşı büyük tepki gösterdi; bu baskılar karşısında gazete yönetimi Mirza Necefali’nin işine son vermek zorunda kaldı. Yine İran’da muhalefetin gücünü arttırdığı bir dönemde yönetimi eleştiren yazıların artması şahın tepkisini de çekti. İran’daki tütün boykotu (1890-1891) meselesi hakkındaki bir makale sebebiyle de gazetenin İran’a girişi yasaklandı. Ardından İran’da muhalefetin yurt dışındaki sesi haline gelen Aḫter bazı yazılardan dolayı Osmanlı hükümetinin tepkisine de yol açtı. İran’da İngiliz şirketine verilen tütün tekeli konusu Osmanlı Devleti’ni de ilgilendirdiğinden gazetede bu konuyla ilgili çıkan eleştiri, yorum ve haberler sebebiyle Aḫter’in yirmi yıl süren yayını Bâbıâli tarafından 4 Ağustos 1896’da süresiz olarak durduruldu; böylece gazete kapatılmış oldu.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 56-57 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.