https://islamansiklopedisi.org.tr/akil--mumeyyiz
Lugatta “akıl sahibi kimse” mânasına gelmektedir. Bir hukuk terimi olarak iyi ile kötüyü, kâr ile zararı ayırt etmeye yarayan zihnî melekeler açısından yeterli kimseyi ifade eder. Mecelle’de mümeyyiz terimi de benzer şekilde tarif edilmiştir (md. 943). Kişinin ibadetlerle mükellef ve hukukî-cezaî ehliyete sahip olabilmesi için temyiz kudretine sahip bulunması gerekir. Bu ehliyete sahip olmayan küçükler malî sorumluluk dışında herhangi bir dinî emirle yükümlü değildirler. Bu konuda Hz. Peygamber’in, “Üç kimseden kalem kaldırıldı (dinî yükümlülüklerden muaf tutuldu): Bulûğa erinceye kadar çocuktan, uyanıncaya kadar uyuyandan ve şifa buluncaya kadar akıl hastasından” (Buhârî, “Ḥudûd”, 22, “Ṭalâḳ”, 11) anlamındaki hadisi delil olarak gösterilmiştir.
Hukukçular Hz. Peygamber’in, “Yedi yaşına girdikleri zaman çocuklarınıza namazı emredin” (Ebû Dâvûd, “Ṣalât”, 60) hadisine ve tecrübelere dayanarak yedi yaşını temyiz kudretine sahip olmanın başlangıcı kabul ederler. Bu yaşa gelen kimse temyiz kudretine sahipse “mümeyyiz küçük” kabul edilir. Mümeyyiz küçük eksik ehliyetlidir (bk. EHLİYET). Bu kimse reşîd olarak bulûğa erince tam ehliyetli olur. Kişi bulûğa erdiğinde reşîd değilse (sefih ise) ibadetler, aile ve ceza hukuku bakımından tam ehliyetli kabul edilir; malî muameleler bakımından ise hâlâ eksik ehliyetlidir (bk. SEFİH). Şu halde âkıl olma yedi yaşında başlamakta, bulûğla gelişmekte ve rüşdle en olgun şeklini almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Buhârî, “Ḥudûd”, 22, “Ṭalâḳ”, 11.
Ebû Dâvûd, “Ṣalât”, 60.
Kâsânî, Bedâʾiʿ, V, 169-172.
Âmidî, el-İḥkâm, Kahire 1914, I, 251-252.
M. Ebû Zehre, Uṣûlü’l-fıḳh, Kahire, ts., s. 334-339.
Mustafa es-Sibâî, Şerḥu Ḳānûni’l-aḥvâli’ş-şaḫṣiyye, Dımaşk 1958, II, 9 vd.
Zerkā, el-Fıḳhü’l-İslâmî, II, 763-790.
