https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-b-isa-el-kehhal
Batı dünyasında Jesu Hali olarak tanınan Şerefeddin Ali b. Îsâ’nın hayatıyla ilgili bilgiler az ve tartışmalıdır. Bazı kaynaklarda hıristiyan olduğu kayıtlı ise de bunun taşıdığı Îsâ (Jesu) adından kaynaklanmış olması muhtemeldir. Öğrenimini Bağdat’ta Ebü’l-Ferec b. Tayyib’in yanında yapmış, meslekî çalışmalarına da yine Bağdat’ta devam etmiştir. Eserinde cerrahlara verdiği öğütlerden, deontolojik kaidelere çok riayet eden dikkatli ve basiretli bir hekim olduğu anlaşılmaktadır.
Hayatı hakkındaki bilgilerin azlığına karşılık Teẕkiretü’l-keḥḥâlîn fi’l-ʿayn ve emrâżihâ adlı eseri bugüne eksiksiz ulaşabilmiştir. Kısaca Teẕkire veya Teẕkiretü’l-keḥḥâlîn olarak bilinen bu kitap, göz ve göz hastalıkları konusunda yazılmış ve günümüze kadar gelebilmiş Arapça eserlerin en genişi ve en eskisidir. Ali b. Îsâ kitabının önsözünde eserini yazarken başta Galen ve Huneyn b. İshak olmak üzere Hipokrat, Dioskorides, Oribasius ve Paulus’un eserleriyle kendi tecrübelerinden ve hocalarının bilgilerinden istifade ettiğini belirtmektedir. Teẕkiretü’l-keḥḥâlîn üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm gözün anatomi ve fizyolojisini; ikinci bölüm göz kapakları, göz yaşı bezleri, kornea ve uveanın hastalık ve tedavileriyle katarakt ameliyatını; üçüncü bölüm ise “gözün iç hastalıkları” başlığı altında miyopi, hipermetropi, gece-gündüz körlüğü ve şaşılık gibi görme bozuklukları ile lensler, görme sinirleri ve retina gibi gözün çeşitli kısımlarına ait hastalıkları ihtiva eder. 132 çeşit göz hastalığı tarifinin yer aldığı kitap, genel sağlığın korunması için yapılan bazı tavsiyeleri ve alfabetik şekilde tasnif edilmiş 141 basit ilâcın göze etkilerini açıklayan bir kısımla sona ermektedir. Eserin orijinal yönlerinden biri de o güne kadar bilinen lokal anestetiklerin yanı sıra, ağrılı ameliyatlarda ilk defa mandragora (adamotu) ve opium (afyon) buharı gibi genel anestezi yapan maddelerin yardımıyla göz ameliyatlarının nasıl yapılacağını tarif etmiş olmasıdır.
Teẕkiretü’l-keḥḥâlîn yazıldığı XI. yüzyılın başlarından itibaren büyük ilgi görmüş ve tamamının veya bazı bölümlerinin çeşitli şerhleri yapılmıştır. Meselâ Dânyâl b. Şa‘ye’nin Teẕkire’nin bazı meselelerine verilmiş cevapları ihtiva eden bir eseri vardır (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2/3576, vr. 29b-86a). Ayrıca eser Ortaçağ’da İbrânîce’ye ve iki defa da kötü bir tercüme ile Latince’ye çevrilmiş (Tractus de oculis Jesu b. Hali, Venedik 1497, 1499, 1500), XX. yüzyılın başında da yeniden yapılan İbrânîce tercümesiyle birlikte Epistola Ihesu filii Haly de cognitione infirmitatum oculorum sive memoriale oculariorum quod compilavit Ali b. İssa adıyla yayımlanmıştır (Paris 1903). Bunun dışında kitabın çeşitli bölümleri günümüz dillerine de çevrilmiştir (bk. Sarton, I, 731-732). Eserin orijinalinin dünyanın belli başlı kütüphanelerinde çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır (bk. Sezgin, III, 339; Türkiye’deki nüshaları için ayrıca bk. Şeşen, s. 302-304).
BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 390.
C. Augustus Hille, Des medicis arabibus oculariis-Prolegomena ad Alii Ben Isa monitarium ocularium ex cod. mst. in linguam latinam vertendum edendumque (Dissertio inauguralis historica-medica), Dresden 1845 ⟶ Augenheilkunde im Islam içinde (haz. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, IV, 1-46.
L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876 ⟶ Rabat 1980, I, 498-503.
Brockelmann, GAL, I, 635; Suppl., I, 884-885.
Sezgin, GAS, III, 337-340.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 163.
Sarton, Introduction, I, 731-732.
Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 302-304.
A. Arslan, “Anatomie de l’oeil de Tezkérath-el-Kahaline ou mémorandum des oculistes d’Issa ben Ali”, Janus, VIII (1903), s. 466-471, 513 ⟶ Augenheilkunde im Islam içinde (haz. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, IV, 743-749.
a.mlf., “Traitement du chalozion, de L’encanthis de la dacryosystite et de la hernie de I’iris au xe siècle. Extrait du Tezkérath-el-Kahaline d’Issa ben Ali”, Janus, VIII (1903), s. 617-620 ⟶ a.e. içinde, IV, 750-753.
a.mlf., “Issa ben Ali dit aussi Ali ben Issa”, Janus, VIII (1903), s. 649 ⟶ a.e. içinde, IV, 754.
M. Steinschneider, “Zur Occulistik des ‘Isa Ben Ali (9. Jahrh) und des sogenannten Canamusali”, Janus, XI (1906), s. 399-408 ⟶ a.e. içinde, IV, 755-764.
C. G. Cumston, “A brief historical summary of the treatment of trachoma, with special reference to the Arabian school and writing of Ali Ibn-el-Aissa (Jesu Hali)”, Annals of Medical History, III (1921), s. 244-251 ⟶ a.e. içinde, IV, 765-772.
N. al-Hamarneh v.dğr., “The Development of Ophtalmology under Islam”, I. International Congress on the History of Turkish-Islamic Science and Technology, 14-18 September 1981: Proceedings, İstanbul 1981, II, 87-91.
E. Mittwoch, “Ali”, İA, I, 312-314.
a.mlf., “ʿAlī b. ʿĪsā”, EI2 (İng.), I, 388.
Görseller
