AND, Metin

17 Haziran 1927 tarihinde İstanbul’da doğdu. Asıl adı Metin Tevfik’tir. Bankacı olan babası Reşid Bey Rodos, annesi Seniha Hanım Vidin kökenlidir. Çavdar olan soyadı, liseyi bitirdikten sonra büyük dayısı Cenab ve Sevda And ailesinin evlâtlığı olduğundan And olarak değişmiştir. 1946’da Galatasaray Lisesi’ni, 1950’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi. Lise yıllarında babasının desteğiyle müzik ve tiyatro ile yakından ilgilendi. İstanbul Belediyesi Konservatuvarı’nda Ferdi von Statzer ve Cemal Reşit Rey’in derslerine dışarıdan devam etti. Uluslararası ekonomik hukuk dalında yüksek lisans eğitimi için gittiği İngiltere’de müzik ve tiyatro üzerinde çalışma isteği ağır bastığından bu alanda yoğunlaştı. Bir süre Almanya’da iş tecrübesi edinmek amacıyla staj gördü. 1953’te Türkiye’ye dönünce özel sektörde çalışmaya başladı. Bir yandan da daha önce birkaç deneme ile başladığı müzik, bale, opera, tiyatro ve edebiyat konularında yazılar yazmaya devam ediyordu. Türk Folklor Araştırmaları (1949-1980), Hisar (1950-1980), Müzik Görüşleri (1951), Pazar Postası (1953-1954), Forum (1954) ve Ulus (1955) ilk dönem yazılarının çıktığı yayınlardır.

Rockefeller Vakfı’nın bursuyla bale, opera ve tiyatro eğitimi için New York’a gitti, aynı vakfın imkânlarıyla Londra’da bulundu. Bir süre Forum dergisini ve yayınlarını yönetti. Kuruluşundan itibaren Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tiyatro Enstitüsü’nde (daha sonra Tiyatro Kürsüsü / Tiyatro Bölümü) otuz yılı aşkın bir süre öğretim görevlisi ve öğretim üyesi olarak çalıştı. “Meşrutiyet Çağı Siyasal, Hukuksal ve Toplumsal Düzeninin Türk Tiyatrosuna Etkisi” adlı teziyle doktor (1969), “Osmanlı Tiyatrosu” başlıklı teziyle doçent (1975), “Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu” adlı takdim teziyle profesör (1980) oldu. 1994’te emekliye ayrıldı. Ardından yurt içi ve yurt dışında konuk öğretim üyesi sıfatıyla birçok üniversitede ders verdi. Gençliğinden beri gezdiği yerlerde bulunan arşiv ve kütüphanelerde araştırmalar yaparak bilgi ve belge toplamaya özen gösterdi. Türk tiyatrosunu ve özellikle geleneksel Türk tiyatrosunu tanıtan basılmış kitaplarının yeni basımıyla ve yeni kitapların hazırlanmasıyla meşgul olan Metin And 30 Eylül 2008’de Ankara’da kalp krizi sonucu öldü ve İstanbul’da Yeni Topkapı Mezarlığı’nda gömüldü.

Evinin bodrumundaki sandıklardan çalınıp yok edilen yazmalar arasında yer alan eserler, XIX. yüzyılın son çeyreğinden XX. yüzyılın ilk çeyreğinin sonuna kadar altmış yıllık bir dönemde Türk tiyatrosu adına sergilenen oyunlar Mahmud Yesâri, Halit Fahri Ozansoy, Ahmed Midhat Efendi, İ. Galip Arcan, Celâl Sahir Erozan, Yusuf Ziya Ortaç, Vedat Örfi Bengü, İbnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci, Mehmed Rauf, Ercümend Ekrem Talu, Bahâ Tevfik, Sermet Muhtar Alus, İskender Fahreddin Sertelli, Reşat Nuri Güntekin, Selâmi İzzet Sedes gibi isimlerle Ahmed Şefik, Mehmed Reşad, Mustafa Âtıf, Mehmed Rifat, Hayri Muhiddin, Muhiddin İzzet, Enver Kemal, Memduh Suad, Tayyibzâde M. Sezâi, Enver Ziyâ, Giritli Fahri, Neşet Kâmil, Müfid Râtib, Sezâi Nâmık, Müçteba Selâhattin, Mehmed Sâdık, Hasan Bedreddin, Fahrünnisâ Fahreddin gibi bugün pek hatırlanmayan yazarların imzalarını taşıyordu. Bu kaynakların ziyan olmasının, Türk tiyatro tarihinin yazılması ve özellikle kendi araştırmaları bakımından olumsuz sonuçları görülmüştür.

Metin And gölge oyunu, kukla, meddah, seyirlik köy oyunları, geleneksel Türk tiyatrosunun kökeni ve yüzyıllar boyunca geçirdiği evreler üzerine dünyada yankı uyandıran çalışmalar yapmış, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e modern Türk tiyatrosunun tarihiyle ilgili eserler kaleme almıştır. Bunların yanında Ermeni, Rum ve Bulgar sanatçı ve yazarlarının Osmanlı tiyatrosuna katkılarını ele aldığı araştırmalarıyla, illüzyon sanatının Türkiye’de ve dünyadaki durumunu irdelediği kitaplarıyla, Osmanlı şenliklerinin gösterim ve tasvir sanatları bakımından incelenmesinde, muharrem tâziyelerinden yüzyıllar boyunca gelişerek ortaya çıkan gösterilere, Türk imajının dünya bale ve opera tarihindeki yerinin ve etkilerinin ortaya çıkarılmasında ve Osmanlı tasvir sanatlarının 1950 sonrasında bütün dünyada yeniden gündeme getirilmesindeki katkılarıyla dikkat çekmiş ve pek çok ödül almıştır. Ayrıca eski din ve kültürlerin baskın gelenek ve uygulamalarının, Türkler’in İslâmiyet’i kabulünden sonra kimlik ve kılık değiştirerek halk arasında nasıl yaşamaya devam ettiğini uzun yıllara yayılan araştırmaları sonucu yazı ve kitaplarıyla ortaya koymaya çalışması dünyanın her yerinde takdir görmüştür. Bu bağlamda Türk Dil Kurumu bilim ödülü (1970), Türkiye İş Bankası bilimsel araştırma ödülü (1980), Sedat Simavi sosyal bilimler ödülü (1983), Fransa hükümetinin “Officier de l’ordre des arts et des lettres” nişanı (1985), İtalya Cumhurbaşkanı’nın şövalyelik nişanı (1991), Türkiye Bilimler Akademisi hizmet ödülü (1998) gibi pek çok ödül ve nişan almıştır.

Eserleri. Elli dört kitabı ve 1500’e yakın makalesi bulunan Metin And’ın başlıca eserleri şunlardır: Gönlü Yüce Türk: Yüzyıllar Boyunca Bale Eserlerinde Türkler (1958), Kırk Gün Kırk Gece: Eski Donanma ve Şenliklerde Seyirlik Oyunlar (1959), Dionisos ve Anadolu Köylüsü (1962), Bizans Tiyatrosu (1962), Kavuklu Hamdi’den Üç Orta Oyunu: Büyücü Hoca-Fotoğrafcı-Eskici Abdi (1962), Ataç Tiyatroda: Ataç’ın Tiyatro Eleştirileri ve Yazıları Üzerine İnceleme (1963, 1982), Türk Köylü Oyunları (1964), Geleneksel Türk Tiyatrosu: Kukla - Karagöz - Ortaoyunu (1969), Meşrutiyet Döneminde Türk Tiyatrosu (1908-1923) (1971), Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908) (1972), Oyun ve Bügü. Türk Kültüründe Oyun Kavramı (1974, 2003), Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu-Gelişimi-Katkısı (1976, 1999), Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu (1977), Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları (1982), Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu (1983), Geleneksel Türk Tiyatrosu: Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri (1985), Türkiye’de İtalyan Sahnesi-İtalyan Sahnesinde Türkiye (1989, La Scena Italiana in Turchia-La Turchia Sulla Scena Italiana adıyla yapılan İtalyanca baskısı 2004), 16. Yüzyılda İstanbul: Kent-Saray-Günlük Yaşam (1994, 2010), Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası (1998, 2007, 2014), Tiyatro, Bale ve Opera Sahnelerinde Kanûnî Süleyman İmgesi (1999), 40 Gün 40 Gece: Osmanlı Düğünleri-Şenlikleri-Geçit Alayları (2000), Ritüelden Drama. Kerbelâ-Muharrem-Ta‘ziye (2002), Osmanlı Tasvir Sanatları: 1. Minyatür (2002, 2014).

Mahmut H. Şakiroğlu tarafından Prof. Dr. Metin And Bibliyografyası adıyla bir eser hazırlanmış (Ankara 1993), ayrıca bazı hâtıra kitapları neşredilmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 96-97 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.