ANDERSON, James Norman Dalrymple

29 Eylül 1908’de Suffolk bölgesinde bir liman şehri olan Aldeburgh’da doğdu. Ticaretle uğraşan William Dalrymple Anderson’un ikinci oğludur. Çocukluğu Evangelik Presbiteryen mezhebine bağlı bir aile çevresinde geçti. İlk öğreniminin ardından orta öğrenimini Ramsgate şehrinde tamamladı. 1927’de girdiği Cambridge Üniversitesi Trinity College’dan uluslararası hukuk diploması aldı. Talebeliği esnasında bir öğrenci organizasyonu olan Cambridge Inter-Collegiate Christian Union’da önce üye, 1931’de başkan olarak çalıştı. Üniversiteden mezun olduktan sonra misyonerlik faaliyetlerine katılmaya karar verdi. 1932’de Kahire’de Nile Mission Press bünyesinde ve ardından Egypt General Mission adlı kuruluşta gönüllü olarak çalıştı. Misyoner bir ailenin kızı olan Patricia ile 1933’te Mısır’da evlendi. Buradaki ilk yıllarını misyonerlik faaliyetleri yanında Kahire Amerikan Üniversitesi’nde Arapça öğrenerek geçirdi. Daha sonra Kahire’de I. Fuâd Üniversitesi’ne yarı zamanlı öğrenci olarak kaydoldu; Arap edebiyatı ve tarihi, İslâm hukuku derslerine katıldı. Bu arada Mısır’daki Kıptîler’i yakından tanıma fırsatı buldu. Kıptîler’i şüpheci ve inanç bakımından zayıf bularak onları bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yaptı. Bu çerçevede ilk eserini 1939’da el-ʿAḳl ve’l-îmân adıyla kaleme aldı.

II. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine İngiliz ordusuna katılan Anderson, 1940’ta Savunma Bakanlığı’nın Kahire’deki askerî istihbarat biriminde görevlendirildi. İngiliz ordusunda, İtalyanlar’a karşı bağımsızlık mücadelesi veren Libya Arap kuvvetlerinin faaliyetlerinde özel görevli irtibat subayı olarak çalıştı. İngiltere adına İdrîs es-Senûsî ile birlikte çalışmalar yürüttü. Binbaşı rütbesiyle Senûsî İşleri sekreterliğine, Alameyn muharebesinden sonra yarbay rütbesiyle Arap İşleri Siyasî sekreterliğine tayin edildi. Bu dönemde İngiltere Dışişleri Bakanlığı adına Libya’nın geleceğinin tartışıldığı toplantılar için müzakere metinleri hazırladı. Savaşın sonuna doğru albay rütbesiyle Arap İşleri genel sekreterliğine getirildi. Savaşın ardından 1946’da İngiltere’ye döndü ve aynı yıl, Paris’te Kuzey Afrika kolonilerinin geleceğinin tartışıldığı Dışişleri Bakanları Konferansı’nda İngiltere’yi temsil eden Ernest Bevin’in danışmanı sıfatıyla görev yaptı. Anderson’un savaş sırasında üstlendiği özel görevle Libya konusunda oynadığı rol kendisine “Anderson of Arabia” lakabını kazandırdı (Thompson, History Today, LXI/12 [2011], s. 49, 53 vd.) ve İngiltere Kralı VI. George tarafından ödüllendirildi.

Anderson, ordudaki görevinin sona ermesinden sonra Cambridge’de İncil araştırmaları merkezi olarak yeni açılan Tyndale House’ın müdürü oldu. Aynı zamanda Cambridge Üniversitesi’nde ve Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Araştırmaları Bölümü’nde İslâm hukuku dersleri okutmanlığı yaptı. 1949’dan itibaren Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu’na katıldı. Üniversitede görevini sürdürürken İslâm coğrafyasındaki hukukî gelişmeleri de yakından takip etti. 1949-1950’de Mısır, Sudan, Lübnan, Suriye ve Irak’a, 1950’de Doğu Afrika ülkeleri, Aden ve Hadramut’a, 1951’de İngiltere Sömürgeler Bakanlığı adına Batı Afrika sömürgelerine araştırma gezileri yaptı. Bu dönemde Lord Denning’in başkanlığındaki Afrikalı Öğrencilerin Hukuk Eğitimi Komitesi’nde görev alarak bu konuda hazırlanan raporlarda etkin rol oynadı. 1953’te Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu Hukuk Bölümü başkanlığına tayin edildi, ertesi yıl Doğu hukukları alanının ilk profesörü oldu. 1975-1976 akademik yılı sonunda emekliye ayrılıncaya kadar Londra Üniversitesi’nde ders verdi. Anderson, Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu’ndaki görevinin yanı sıra 1956-1976 yıllarında aynı üniversitedeki Institute of Advanced Legal Studies’in yöneticiliğini üstlendi. 1970 ve 1974’te iki kızını kaybeden Anderson, 1978’de resmî görevlerinin sona ermesinin ardından eşiyle birlikte Cambridge’e taşındı ve bundan sonraki hayatını, daha önce çalıştığı Tyndale House’da çoğu Hıristiyanlığı savunan çok sayıda kitap ve makale yazmakla geçirdi. 2 Aralık 1994’te Fulbourn/Cambridgeshire kasabasındaki hastahanede öldü.Anderson, Princeton ve New York üniversitelerinde de misafir hoca olarak bulunmuş, Amerika Birleşik Devletleri, Asya, Afrika ve Ortadoğu’dan çok sayıda yüksek lisans ve doktora talebesi yetiştirmiştir. İnançlı bir Protestan olan Anderson çok sayıda kurum ve kuruluşun üyesiydi. Değişik alanlardaki çalışmaları için kendisine çok sayıda ödül ve onur nişanı verilmiştir. II. Dünya Savaşı’ndaki hizmetlerinden dolayı İngiliz Kraliyeti tarafından 1943 ve 1945’te nişanlarla taltif edilmiş, 1959’da Kral İdrîs onu Libya’nın bağımsızlığını kazanmasına yaptığı katkılardan ötürü ikinci dereceden Libya İstiklâl nişanıyla ödüllendirmiştir. 1965’te hukuk alanındaki çalışmalarından dolayı Gray’s Inn Barosu’na üye yapılmış, 1970’te British Academy üyesi seçilmiş ve 1974’te Saint Andrews Üniversitesi tarafından Hıristiyanlığa hizmetleri için ilâhiyat alanında fahrî doktora unvanına lâyık görülmüştür. İngiltere’nin önde gelen evangeliklerinden olan ve kiliselerde düzenli biçimde vaaz veren Anderson, ülkenin önemli dinî kuruluşlarında üye ve yönetici sıfatıyla görev yapmıştır. Ayrıca Church Assembly üyesiydi. 1970-1980 arasında House of Laity of the General Synod of the Church of England’ın ilk başkanlığını yapmış, 1974’te kraliçe danışmanı olarak tayin edilmiştir. 1975’te kilisedeki faaliyetlerinden dolayı şövalyelik nişanıyla taltif edilerek nişanı şövalyeliğe (knight) yükseltilmiştir. The Bible Churchmen’s Missionary Society ve Middle East General Mission (Middle East Christian Outreach) gibi misyonerlik kurumlarının başkanlığını üstlenmiş, The British Institute of International and Comparative Law, The Society of Public Teachers of Law, The Hamlyn Trust ve The International African Law Association ve Church Pastoral Aid Society’de üyelik yapmıştır.

Anderson, hayatı boyunca bir taraftan İngiliz sömürge yönetimi adına çalışırken aynı zamanda misyonerlik yapmış, bu yöndeki faaliyetlerini akademik formda metinlerle ve üniversitede verdiği derslerle desteklemiştir. Kendisi misyoner bir oryantalist olmasına rağmen İngiltere’de başta medenî hukuk ve kamu hukuku olmak üzere çeşitli alanlarda yapılan düzenlemelerde ve özellikle kilise-devlet ilişkileri söz konusu olduğunda önemli sayılabilecek katkılarda bulunmuştur. İslâm hukukuyla ilgili çalışmalarını, tarihî olmaktan çok İngiliz sömürgesi olan veya İngiliz İmparatorluğu ile doğrudan ilgili bölgelerdeki çağdaş hukukî gelişmeler çerçevesinde yürütmüştür. Modern sömürge yönetimlerinin gerçekleştirdiği düzenlemeler karşısında müslümanların uyum sürecini izleyip kaydını tuttuğu görüntüsü veren çalışmalarının temel tezi, müslümanların zaman içinde kendi hayatlarını ve hukuklarını Batı hukukuna uyarlayacağı varsayımına dayanmaktadır. Onun çalışmaları, müslümanların içerik bakımından bazı hususları İslâmî esaslara bağlı şekilde düzenleseler de formel olarak modern Batı hukukunun çizdiği çerçeveye bağlı kalmak zorunda olduklarını kabul eden çalışmalar yapıldığı dönemlerdeki genel modernleşme teorileriyle de uyumluluk arzeder. Bu bakımdan Anderson’un yaklaşımı modernleşme teorilerinden beslenirken aynı zamanda onları tahkim etme gibi bir konuma da sahiptir.

Çok yönlü bir şahsiyet olan Anderson, kaleme aldığı eserlerin yanı sıra üniversitede özellikle İngiliz sömürgesinden gelen talebelerin hukuk eğitimine çok önem vermiş, çalıştığı diğer kurumlarda karşılaştırmalı hukuk alanındaki araştırmaların gelişmesine çaba sarfetmiş, bunun için farklı hukuk alanlarından çok sayıda ilim adamını bir araya getirerek seminerler düzenlemiştir. Anderson, öncelikli ilgi alanı olan İslâmiyet ve İslâm hukukuna dair görüşlerini bir misyoner hassasiyeti içinde ve yanlı bir şekilde ortaya koyar. Hz. Peygamber hakkında eskiden beri hıristiyan çevrelerinde oluşturulan bir dizi aşırı ve asılsız iddiayı, editörlüğünü yaptığı ve İslâmiyet hakkındaki bölümünü yazdığı The World’s Religions’ta tekrarlayarak onun Hıristiyanlığı ve teslîsi yanlış anladığını iddia eder (s. 52-68). Hıristiyanlık dışındaki dünya dinlerinin tarihçelerinin kısaca ele alındığı bu eserin sonuna yazdığı bölümde Tanrı’nın insan zihni tarafından nasıl bilinebileceği meselesini Hıristiyanlık çerçevesinde ele alır ve teslîsi açıklamaya çalışır (s. 190-196). Emeklilik döneminde yazdığı eserlerin hemen hemen tamamının misyonerlikle ve Hıristiyanlık savunmasıyla ilgili olması da Anderson’un zihin dünyası hakkında bir fikir vermektedir.

Eserleri. Hukuk ve İslâmiyet: Islamic Law in Africa (London 1954, 1970, 1978; Anderson’un bu çalışması Sömürgeler Bakanlığı’nın tâlimatıyla, İngiliz sömürge bölgelerinde İslâm hukukunun uygulanışını araştırmak üzere 1950-1951 yıllarında Doğu ve Batı Afrika’ya yaptığı seyahatler neticesinde ortaya çıkmıştır); Islamic Law in the Modern World (New York 1959; müellifin 1958’de Law School of New York University’de verdiği beş dersin bir araya getirildiği eserde İslâm hukukunun özellikle Mısır, Lübnan, Ürdün, Irak, Libya, Sudan, Tunus ve Fas’taki uygulanışı ele alınmaktadır); Islamic Law in Contemporary Cultural Change (Freiburg 1967, Noel J. Coulson ile birlikte; bir makalesinin ayrı basımıdır: Saeculum, XVIII/1-2 [Freiburg 1967], s. 13-92); Morality, Law and Grace (London 1972); Law Reform in the Muslim World (London 1959, 1976); The Kingdom of Saudi Arabia (London 1977, Anna Dowson ve diğerleriyle birlikte; 11. bs., London 2006); Liberty Law and Justice (London 1978; Anderson’un Bristol Üniversitesi’nde Mart 1978’de hukuk, insan hakları ve hürriyet konularında verdiği derslerin kitap haline getirilmiş şeklidir); Freedom Under Law (Kingsway 1988).

Hıristiyanlık ve Misyonerlik: el-ʿAḳl ve’l-îmân ev li-mâẕâ yüʾminü el-ʿaḳlü’s-selîm bi-ʿaḳāʾidi’l-mesîḥiyye (Kahire 1939); The Evidence for the Resurrection (Leicester 1950; Hıristiyanlık’taki “boş mezar” meselesi hakkında olup Hz. Îsâ’nın çarmıha gerildikten sonra dirildiğini ispat etmek için yazılan, pek çok baskısı ve tercümesi yapılan bu kitapçık The Fact of Christ başlıklı eserde bir bölüm olarak yer alır); Into the World: The Need and Limits of Christian Involvement (London 1968); Jesus Christ, The Witness of History (Leicester 1969, 1985); Christianity, The Witness of History: A Lawyer’s Approach (London 1969); Christianity and Comparative Religion (London 1970); A Lawyer Among the Theologians (London 1973); Issues of Life and Death (London 1976; Anderson’un kürtaj, doğum kontrolü, ölüm cezası ve ötanazi gibi konuları Hıristiyanlık açısından ele aldığı eseridir); The Mystery of the Incarnation (London 1978); The Fact of Christ: Some of the Evidence (Leicester 1979); God’s Law and God’s Love: An essay in Comparative Religion (London 1980); God’s Word for God’s World (London 1981); The Teaching of Jesus (London 1983); Christianity and World Religions: The Challenge of Pluralism (2. bs., Leicester 1984); An Adopted Son: The Story of My Life (Leicester 1985).

Makale: Anderson, sadece İslâm hukuku ve İslâm ülkelerindeki hukukî gelişmeler hakkında altmışa yakın makale yazmıştır (özellikle İslâm’la ilgili makalelerinin listesi için bk. Kılıç, sy. 4 [2004], s. 143-146). Bunlardan bazıları şunlardır: “Recent Developments in Shari’a Law” (Muslim World, XLI [Oxford 1951], s. 34-48, 113-126, 186-198, 271-288; XLII [1952], s. 33-47, 124-140, 190-206, 257-276); “Law as a Social Force in Islamic Culture and History” (BSOS, XX [1957], s. 13-40); “Colonial Law in Tropical Africa: the Conflict Between English, Islamic and Customary Law” (Indiana Law Journal, XXXV [Bloomington 1960], s. 433-442); “Recent Reforms in the Islamic Law of Inheritance” (International and comparative law quarterly, XIV/2 [Cambridge 1965], s. 349-365); “Pakistan: An Islamic state?” (ed. R. H. C. Holland – G. Schwarzenberger, Law, Justice and Equity, London 1967, s. 127-136); “Law Reform in Egypt, 1850-1950” (P. M. Holt [ed.], Political and Social Change in Modern Egypt, London 1968, s. 209-230); “Modern Trends in Islam: Legal Reform and Modernisation in the Middle East” (International and Comparative Law Quarterly, XX/1 [Cambridge 1971], s. 1-21). Anderson ayrıca, çok sayıda baskısı yapılan ve pek çok dile çevrilen The World’s Religions: Animism, Judaism, Islam, Hinduism, Buddhism, Shinto, Confucianism (London 1950), çeşitli yazarlar tarafından kaleme alınmış on dört makaleyi içeren Changing Law in Developing Countries (New York 1963), Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu Hukuk Bölümü’nde 1965-1966 öğrenim yılında farklı araştırmacılar tarafından verilen derslerin yer aldığı on dört makaleyi ihtiva eden Family Law in Asia and Africa (New York 1967; London 1968) ve Islam in the Modern World: A Christian Perspective (Leicester 1990) adlı eserlerin editörlüğünü yapmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 97-99 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.