https://islamansiklopedisi.org.tr/antaki-yahya-b-said
Saîd b. Bıtrîḳ’ın yeğenlerinden olup tahminen 370’ten (980) önce Kahire’de doğdu. Hayatının ilk otuz beş veya kırk yılını Mısır’da geçirdikten sonra 1014 yılında Bizans hâkimiyetindeki Antakya’ya yerleşerek ileri bir yaşta orada öldü.
Yahyâ b. Saîd bir tabip olmasına rağmen daha çok amcası Saîd b. Bıtrîḳ’ın Naẓmü’l-cevher adlı tarihine zeyil olarak yazdığı Kitâbü Ẕeyli’t-târîḫ adlı eseriyle tanınmıştır. Müellif bu eserinde başlangıçta 326-397 (938-1006) yılları arasındaki olayları ele almış, fakat daha sonra bulduğu yeni kaynaklar ve ek bilgilerle bunu geliştirerek 405 (1014) tarihine kadar getirmiştir. Antakya’ya yerleştikten sonra 1014’ten sonraki olayları da ilâve ederek eserini üç ayrı telif safhasında tamamlamıştır. Eserin günümüze kadar ulaşan yazmalarından hiçbiri 425 (1034) tarihini geçmemektedir. Fakat Azîmî 458 (1065-66) yılında meydana gelen olayları anlatırken kitabın söz konusu yılda sona erdiğini ifade eder.
Antâkî, Saîd b. Bıtrîḳ’ın metodunu takip etmiş, eserini yıllara göre değil tahta çıkış sırasıyla önce Abbâsî, sonra Fâtımî halifelerine ve ülkelere göre düzenlemiş, Mısır, Suriye ve Bizans İmparatorluğu’ndaki olaylar hakkında geniş bilgi vermiştir. Kuzey Afrika’da meydana gelen hadiselere ise sadece ilk Fâtımîler dolayısıyla temas etmiştir. Antâkî yalnız müslüman yazarların eserlerinden değil Bizans ve hıristiyan kaynaklarıyla Antakya’da gördüğü yerli kaynaklardan da faydalanmış, tarihleri çok defa hicrî ve İskender takvimleriyle vermiştir. Kitâbü Ẕeyli’t-târîḫ, IV-V. (X-XI.) yüzyıllarda Suriye, Mezopotamya ve Bizans tarihi için önemli bir kaynaktır. Özellikle Fâtımîler devrinde Mısır tarihi, bu dönemdeki hıristiyanların yaşayışı ve kilise tarihi bakımından da büyük bir önem taşımaktadır.
V. R. Rosen Kitâbü Ẕeyli’t-târîḫ’in özetini Rusça tercümesiyle birlikte bir mukaddime ve fihrist ekleyerek yayımlamıştır (L’Empereur Basile Le Bulgaroctone. Extraits des Annales de Yahya d’Antioche, St. Petersburg 1883). Arapça tam metni ise Naẓmü’l-cevher’le birlikte L. Cheikho, B. Carra de Vaux ve H. Zayyat tarafından neşredilmiştir (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium serisi, III, t. II, VII, Paris 1906-1909). Ayrıca J. Kratchkosky ve A. Vasiliev eseri Fransızca’ya çevirerek Arapça metniyle beraber yayımlamışlardır (Histoire de Yahya-Ibn-Saʿïd d’Antioche continuateur de Saʿïd-Ibn-Bitriq, Patrologia Orientalis içinde, XVIII/5, Paris 1924, XXIII/3, 1932).
Yahyâ b. Saîd’in tıp alanında bilinen yegâne eseri Şerḥu Mesâʾili Ḥuneyn b. İsḥâḳ olup bunun tek nüshası Rabat Kettânî koleksiyonunda bulunmaktadır (nr. 396). Eser üzerinde henüz ciddi bir inceleme yapılmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Azimî Tarihi: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler: H.430-538 (nşr. ve trc. Ali Sevim), Ankara 1988, tercüme: s. 82, metin: s. 14.
İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, Kahire 1299, I, 239; II, 86, 87.
A. M. Vasiliev, Vizantiyai Arabi, St. Petersburg 1900, II, 58 vd.
Serkîs, Muʿcem, I, 47-48, 493.
Brockelmann, GAL, I, 148; Suppl., I, 228.
Sezgin, GAS, I, 338; III, 251.
G. Graf, Geschichte der christlichen arabischen Litteratur, Vatican 1960, II, 49-50.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 200.
F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 138.
E. Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı (trc. Fikret Işıltan), İstanbul 1970, s. LXIII.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1980, II, 448.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VIII, 147.
“Antâkî”, İA, I, 456.
M. Canard, “al-Anṭāḳī”, EI2 (Fr.), I, 531-532.
