ARÎB b. SA‘D

Müslümanların İspanya’yı fethetmelerinden sonra İslâmiyet’i kabul eden ve Beni’t-Türkî diye tanınan bir ailenin çocuğudur. Ailesi hakkında fazla bilgi bulunmayan Arîb b. Sa‘d’ın Kurtuba’da doğduğu tahmin edilmektedir. Endülüs Emevî halifelerinden III. Abdurrahman (912-961) ile II. Hakem’in (961-976) himayelerinde yetişti. III. Abdurrahman tarafından Osuna’ya vali tayin edildi (331/943). II. Hakem halife olunca Arîb’i hilâfet kâtipliğine getirdi. Arîb, halifenin meşhur hâcibi Mansûr b. Ebû Âmir’in güvenini kazanarak önemli mevkilere yükseldi ve kendisine “hâzinü’s-silâh” unvanı verildi. Arap dilinin inceliklerini iyi bilen bir edip ve şair, aynı zamanda devrine göre önemli sonuçlara vardığı tıbbî eserleriyle tanınan bir tabip olmakla birlikte asıl şöhretini tarihçiliğiyle kazandı. II. Hakem’in hilâfet kâtibi iken kaydettiği, dönemin olaylarını ve devlet yönetiminde yapılan değişiklikleri yansıtan bilgiler X. yüzyılda müslüman İspanya’daki devlet teşkilâtı hakkında önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Eserleri. 1. Ṣılatü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî. Taberî’nin metodu ile kaleme alınmış, onun tarihinin ilk ve önemli bir zeyli olan eser Abbâsî halifeliğinin karışık bir devrinin olaylarını ihtiva etmektedir. Taberî, tarihini 302 (915) yılına kadar devam ettirdiği halde Arîb zeyline 291’den (903) başlamış, 291-294 (903-907) yılı olaylarını Taberî’den özetlemiş, 295-302 (907-915) yılları olaylarında ise Taberî’nin verdiği bilgilere ilâveler yapmıştır. 302-320 (915-932) tarihleri arasını ise bizzat telif etmiştir. Eserin üç ayrı neşri vardır. Bunlardan birincisi M. J. de Goeje tarafından Leiden’de (1897), ikincisi Târîḫu’ṭ-Ṭaberî’nin XII. cildi içinde Kahire’de (1336), sonuncusu da Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından aynı kitabın XI. cildi içindeki üç kitaptan ilki olarak (s. 1-157) yine Kahire’de (1960-1970) basılmış, daha sonra bu neşrin Beyrut’ta ofset baskıları yapılmıştır.

2. Muḫtaṣar min Târîḫi’ṭ-Ṭaberî. Ṣılatü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî ile aynı eser kabul edilmekte ise de ondan ayrı olup yine Taberî’nin Târîḫ’i üzerine yapılmış bir çalışmadır. Arîb, Târîḫu’ṭ-Ṭaberî’nin bir özeti olan bu eserini kâtipliği döneminde telif etmiştir. Eser, Taberî’nin bahsetmediği müslüman İspanya ve Kuzey Afrika tarihini de ihtiva etmesi bakımından önemlidir. İbn İzârî’nin el-Beyânü’l-muġrib’i yazarken faydalandığı Arîb’in bu eseri günümüze ulaşmamıştır.

3. Taḳvîmü’l-Ḳurṭuba. Kitâbü ʿArîb fî tafṣîli’l-ezmân ve meṣâliḥi’l-ebdân veya Kitâbü’l-Envâʾ olarak da bilinen eser İbrânî alfabesiyle Arapça olarak 349’da (961) yazılmıştır. Müellif bu kitabında, güneş ve ayın hareketlerine bağlı olarak bir yılda meydana gelen değişmeleri ve bu değişmelerin insan bünyesi, iklim ve bitki örtüsü üzerindeki olumlu ve olumsuz tesirleri ve bu konuda alınması gereken tedbirleri belirtir. R. Dozy eseri yazıldığı yıla izâfetle, Le Calendrier de Cordoue de l’année 961 adıyla Fransızca’ya çevirerek Leiden’de neşretmiştir (1873). Daha sonra Ch. Pellat tarafından da yayımlanan (1961) bu eseri R. Dozy, Papaz Rebî‘ b. Zeyd’in Taḳvîm’i ile karşılaştırmış ve onun Arîb’in eserini tercüme ederek bazı ilâveler yaptığını ortaya koymuştur.

4. Kitâbü Ḫalḳı’l-cenîn ve tedbîri’l-ḥabâlâ ve’l-mevlûdîn. Kitâbü Ḫalḳı’l-insân ve tedbîri’l-eṭfâl olarak da bilinen eser Le livre de la génération du foetus et le traitement des femmes enceintes et des nouveau-nées adıyla H. Jahier ve A. Noureddine tarafından Fransızca’ya tercüme edilerek Cezayir’de neşredilmiştir (1375/1956). Arîb’in tıp alanındaki bu kitabı zamanına göre önemli bir eserdir.

Ayrıca kaynaklarda, Arîb’e aidiyeti tartışma konusu olan Kitâbü ʿUyûni’l-edviye adlı bir eserinden de bahsedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 359-360 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.