ATADEMİR, Hamdi Ragıp

Konya’da doğdu. Saygın bir din âlimi olan ve Millî Mücadele’yi destekleyen Hacı Mehmed Râgıp Efendi’nin oğludur. İlk eğitiminden sonra 1917’de Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi ihzarî kısmına kaydoldu. 3 Mart 1924’te medreseler kapatılınca öğrenimine Konya Lisesi’nde devam etti ve 1928’de mezun oldu. Aynı yıl Maarif Vekâleti tarafından açılan sınavı kazanarak felsefe öğrenimi görmek için Fransa’ya gitti. 1932’de Besançon ve Nancy üniversitelerinden mezun oldu. 1933’te yurda dönünce iki yıl Samsun ve dört yıl Konya liselerinde felsefe öğretmenliği yaptı. 1938’de doktora hazırlamak amacıyla Almanya’ya gittiyse de II. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine yurda döndü.

1939’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne felsefe asistanı olarak tayin edildi. Bu fakülteye bağlı Felsefe Enstitüsü’nün 1939-1942 yılları arasında direktörlüğünü yapan Olivier Lacombe’un asistanlığına getirildi. 1942’de Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı adlı teziyle doçentliğe yükseldi. Aynı yıl Olivier Lacombe’un başkanlığında Aristo’nun eserlerini Türkçe’ye çevirmek üzere kurulan komisyonda yer aldı. Aristo’nun Organon adlı mantık külliyatını dört yılda tam olarak ilk defa Türkçe’ye çevirdi. 1949’da Metot Üzerine adlı çalışmayla profesör unvanını aldı. 1953’te Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde kendisinin teklifiyle kurulan Felsefe ve Mantık Kürsüsü’nün başkanı oldu.

1954’te siyasete atılan Atademir, 1954-1960 yılları arasında iki dönem Demokrat Parti’den Konya milletvekili olarak parlamentoda görev yaptı. Bu süre içinde UNESCO ve Avrupa Konseyi nezdinde Türkiye’yi temsil etti. 1960 İhtilâli’nin ardından tutuklanarak yaklaşık iki buçuk yıl Yassıada’da ve Kayseri’de hapiste kaldı. 1966 yılında çıkarılan siyasî aftan sonra üniversiteye döndü. 1968’de Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ne felsefe tarihi hocalığına tayin edildi, sekiz ay sonra da İlâhiyat Fakültesi’ne dekan oldu. Ancak ülkedeki siyasî karışıklıkların etkisiyle fakültede yaşanan huzursuzluklar yüzünden 1970’te dekanlıktan istifa etti. İlâhiyat Fakültesi’ndeki hocalığını sürdürürken 3 Mart 1976’da öldü.

Daha çok mantık sahasında çalışan Hamdi Ragıp Atademir akademik hayatının başından itibaren yöntem konusuna özel bir önem vermiştir. Hem klasik hem modern metinlere vâkıf olup eserleri döneminde yaygın olan indirgemecilikten uzaktır. Onun temel meselesi yeni fikir yapıları kurmak ve yeni sentezler oluşturmaktır. Ülkede felsefe eğitimi ve kültürünün geliştirilmesi gerektiğini düşündüğünden tercüme faaliyetine önem vermiş ve Batı dillerinden çeviriler yapmıştır. Çevirdiği eserlerle kendi telifleri arasında bütünleyici bir ilişki görülür. Bu metinler o dönem için öğretici olduğu kadar Türkçe’de bir felsefe dilinin oluşmasına da önemli katkılar sağlamıştır. 1942 yılında Türk Dil Kurumu tarafından neşredilen Felsefe ve Gramer Terimleri adlı eserin hazırlık çalışmalarına katılmıştır. Aristo’nun Organon adlı eserini çevirirken hem eski hem öztürkçe kelimeler kullanarak eski-yeni çatışmasının yaşandığı bir dönemde uzlaşmacı bir yol benimsemiş, özellikle Türkçe’de bir mantık dilinin meydana gelmesi yolunda gayret sarfetmiştir. Tenkitçi yönü de bulunan Atademir’in Hilmi Ziya Ülken’in Lojik Prensipleri ve Muasır Tenkit adıyla Fransızca’dan çevirdiği eser için kaleme aldığı yazı Latin harfleriyle yazılan ilk mantık eleştirisi olma özelliği taşır.

Eserleri. Telif. 1. Filozoflara Göre Felsefe (Konya 1947). Bir tür antolojidir. Eserin önsözünde felsefenin ortaya çıkışı, felsefe kavramı ve felsefe telakkileri hakkında bilgi verilmektedir. Kitapta sadece Batılı filozoflara yer verilmiş, İslâm ve İslâm-Türk filozofları için ayrı bir eser kaleme alınacağı belirtilmiştir.

2. İlim ve Muhit (Konya 1959). Hüseyin Köroğlu’nun “Bizde Niçin Âlim Yetişmez” başlıklı gazete yazısından hareketle kaleme alınmıştır. İlmin kaynağı, konuları, ilim zihniyeti ve ilim ortamıyla ilim adamı yetiştirmenin problemleri üzerinde durulan eser, Anadolu coğrafyasında âlim yetişmemesinin çevre ile olan ilişkisinin örneklendirildiği bir çalışmadır.

3. Demokrasi Üzerine (Konya 1959). 1960 İhtilâli öncesinde yayımlanan eser, demokratik açıdan tek parti kuşatmacılığını eleştiren bildirge niteliğinde olup yazarın siyaset felsefesine dair görüşlerini içerir.

4. Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı (Ankara 1974). 1942 yılında sunulan doçentlik tezinin basılmış şeklidir. Aristo’nun mantık sistemine giriş niteliğindeki eserde onun burhan teorisi irdelenmektedir.

Tercüme. 1. Eflâtun, Phaidon (İstanbul 1943, Suut Kemal Yetkin ile birlikte, Léon Robin’in Fransızca tercümesinden).

2. Lacombe Brochard, Yanlış Üzerine Deneme (Ankara 1943). Çevirinin başında yer alan notta eserin 1939’da Türkçe’ye çevrildiği halde yeni terimlerin yerleştirilmesi için ikinci defa çevrildiği belirtilmekte ve Türkçe’de terimlerin yetersizliğinden şikâyet edilmektedir.

3. B. Groethuysen, Nietzsche ve Alman Felsefî Düşünüşüne Giriş (İstanbul 1944).

4. Aristo, Organon I: Kategoryalar (Ankara 1947; Organon’un bu çevirisiyle aşağıdaki çevirileri Millî Eğitim Bakanlığı Yunan Klasikleri Serisi’nden yayımlanmıştır). J. Tricot’nun Fransızca tercümesinden yapılan çeviri Suat Sinanoğlu tarafından Yunanca aslıyla karşılaştırılmıştır. Atademir çevirinin önsözünde Aristo’nun düşünce tarihindeki yeri ve İslâm-Türk düşüncesiyle ilişkisi hakkında bilgi vermektedir.

Diğer çevirileri: Aristo, Organon II: Önerme (Ankara 1947); Jean-Louis Destouches, Lojistik (Ankara 1947); Léon Veuthey, Çağdaş Düşünce İçinde Mantık Meselesi (Ankara 1948); Henri Poincaré, Son Düşünceler (Ankara 1948, Süleyman Ölçmen ile birlikte); Bilim ve Metot (İstanbul 1951, Süleyman Ölçmen ile birlikte); Porphyrios, İsagoji (Konya 1948, J. Tricot’nun Fransızca çevirisinden); Jules Lachelier, Tümevarım’ın Temeli Hakkında (Ankara 1949); Organon III: Birinci Analitikler (Ankara 1950); Organon IV: İkinci Analitikler (Ankara 1951); Organon V: Topikler (Ankara 1952); André Joussain, İhtilâllerin Kanunu (Konya 1965).

Hamdi Ragıp Atademir’in bunların dışında henüz yayımlanmamış bazı eserleriyle çeşitli dergilerde (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Gerçek Yolu, Hakses, Hilâl dergileriyle Yeni Konya gazetesi) makaleleri bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 131-132 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.