ATAMAN, Sadi Yaver

23 Nisan 1906’da babasının görevli olduğu Yanya’da doğdu. Babası ünlü mücahid Şeyh Şâmil’in baba soyundan gelen Ali Yaver, annesi Safranbolulu Cılız sülâlesinden Habibe Yekta Hanım’dır. İlk mektebi, rüşdiye ve idâdîyi Safranbolu’da, lise öğrenimini İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamladı (1926). İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği kısmına kaydolduysa da tahsilini yarım bıraktı. Müziğe olan tutkusu sebebiyle önce Beylerbeyi Mûsiki Cemiyeti’ne, ardından İstanbul Konservatuvarı’na girdi ve buradan 1930’da mezun oldu. Konservatuvar eğitimini sürdürürken Köprülüzâde Mehmed Fuad Bey’in Türkiyat Enstitüsü’ndeki derslerine devam etti (1928-1930). Beylerbeyi Mûsiki Cemiyeti’nde ve Konservatuvar öğrenimi sırasında Rauf Yektâ Bey, Zekâizâde Ahmet (Irsoy), Kaşıyarık Hüsâmettin, Mûsâ Süreyyâ, Muallim İsmail Hakkı, Mehmet Zâti, Veli Kanık ve Hoca Ziya (Üsküdarlı) beylerin talebesi oldu. Mahmut Ragıp (Gazimihal), Eugène Borrel ve Hugo Waynberg’den yararlandı. Küçük yaşlarda Safranbolu’nun saz ustalarını ve âşıklarını dinleyerek saz çalmasını, yöre türkülerini ve oyunlarını öğrendi. Bağlamasıyla İstanbul’daki müzik çevrelerinde kısa sürede adından söz ettirdi. Türkiye’de ilk defa 1927’de Sirkeci’deki Büyük Postahane’nin üst katında başlayan radyo yayınlarında Tamburacı Osman Pehlivan’la birlikte programlara davet edilen halk sanatkârlarından biri oldu. Konservatuvar öğrenimini tamamladıktan sonra Mûsiki Muallim Mektebi imtihanlarını kazandı ve ardından Üsküdar Ortaokulu’nda (1931), Karadeniz Ereğlisi’nde (Alaplı) (1931-1935) müzik öğretmenliği yaptı. 1933’te kısa dönem askerlik hizmetini yerine getirdi ve 1934’te terhis oldu. Tekrar öğretmenlik görevine döndüyse de 1938’de bu görevden ayrıldı.

1938-1940 yıllarında Ankara Radyosu Halk Müziği Yayınları yöneticiliğine getirilen Sadi Yaver Ataman, sunduğu programlarla Türk halk müziğini folklorik değerleriyle ve açıklamalı olarak ilk defa halka tanıtmaya başladı. Radyo programları ile Âşık Veysel, İnebolulu Sarı Recep, Ankaralı Bayram Aracı, Rizeli Hasan Sözeri, Diyarbakırlı Celal Güzelses gibi değerlerin seslerinin topluma ulaşmasını sağladı. 1939’da bir süre Ankara Polis Koleji’nde müzik öğretmenliği yaptı. 1940’ta Ankara Radyosu’ndaki görevinden istifa etti ve bağımsız olarak Karabük belediye başkanı seçildi, ayrıca Karabük Halkevi başkanlığını da üstlendi. Belediye başkanlığı görevinde iken teğmen rütbesiyle ikinci defa askere alındı (1940) ve üsteğmen rütbesiyle terhis edildi (1942). 1946-1947’de üçüncü defa askere gitti. 1948’de İstanbul’da Beyazıt nahiye müdürlüğü görevine tayin edildi ve ardından Kumkapı nahiyesi müdürlüğüne getirildi (1951). Bu arada 1950’de, İstanbul Radyosu’nda sürekli yayın yapan Memleket Havaları Ses ve Saz Birliği’nin yöneticiliğini ve şefliğini de yürütüyordu.

1952 yılının sonlarında Kumkapı nahiyesi müdürlüğü görevinden istifa edince İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay tarafından İstanbul Belediye Konservatuvarı Folklor İnceleme ve Derleme Kurulu başkanlığına tayin edildi. 1953’te bu kurula bağlı olarak kurduğu Folklor Tatbikat Topluluğu’nun (günümüzde İstanbul Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Türk Halk Müziği Topluluğu) şefliğine, aynı yıl Radyo Islah Komisyonu üyeliği ve raportörlüğüne, 1955’te radyo halk müziği müşavirliğine getirildi. İstanbul Belediye Konservatuvarı Folklor Tatbikat Topluluğu ile İstanbul sahnelerinde unutulmaz konserler yöneten ve radyo halk müziği müşavirliği görevini uzun yıllar sürdüren Ataman 1960 İhtilâli’nin ardından bütün görevlerinden ayrılarak serbest çalışmaya karar verdi. Aksaray Lisesi müzik öğretmenliğinden sonra, iki yılı aşkın bir süre devam eden ve Anadolu’nun pek çok şehrini kapsayan halk müziği turneleri gerçekleştirdi. Basın tarafından çokça sözü edilen ve halk arasında takdir gören bu turnelerde halk çalgıları eşliğinde profesyonel sanatçılar tarafından sahnelere taşınan toplu sanat uygulamaları ilk defa Anadolu halkına tanıtılmış oldu. 1963’te İstanbul Belediye Konservatuvarı’na bağlı Folklor İnceleme ve Derleme Kurulu üyeliğine tayin edildi ve 21 Aralık 1971 tarihinde bu görevinden emekliye ayrıldı. Daha sonra Kâzım Taşkent ve Vedat Nedim Tör’ün isteği üzerine Yapı ve Kredi Bankası Genel Müdürlüğü kültür ve sanat işleri müşavirliği görevine getirildi (1972-1976).

Sadi Yaver Ataman, bazı kuruluşların sanat ve kültür hizmetlerinin yanı sıra Karadeniz Ereğlisi İdman Yurdu Mûsiki Şubesi, Türk Halk Oyunlarını Yaşatma ve Yayma Vakfı, Fatih Halkevi Müzik Kolu, Türk Folklor Derneği, Halk Oyunları Derneği, Türk Sanat ve Halk Mûsikilerini Yaşatma ve Yayma Kurumu gibi teşekküllerde kurucu üyelik, fahrî başkanlık, yönetim kurulu üyeliği görevlerinde bulundu. UNESCO’nun yanı sıra çeşitli kültür ve sanat kurumlarınca düzenlenen kongrelere davet edildi. Millî ve Milletlerarası Folklor ve Türkoloji kongreleriyle pek çok sempozyum, panel ve seminere bildirilerle katıldı. Ayrıca Paris Müzikoloji Enstitüsü fahrî üyesi olan Ataman yurt içi ve yurt dışından çeşitli kurum ve kuruluşlarca yüze yakın ödüle, takdir ve teşekkür belgesine lâyık görüldü. Türk Folkloruna Üstün Hizmet armağanı (Müziksan Vakfı), İhsan Hınçer / Türk Folkloruna Hizmet ödülü (Folklor Araştırmaları Kurumu) ve Türkiye Cumhuriyeti Devlet sanatçısı gibi ödül ve unvanlar bunlardan bazılarıdır. Sadi Yaver Ataman 10 Aralık 1994’te İstanbul’da vefat etti. Cenazesi ertesi gün memleketi Safranbolu’da annesinin yanına defnedildi. İstanbul’da Erenköy’de bir sokağa ismi verilmiştir. Oğlu Adnan Ataman da (ö. 2014) babasının izinden giden ünlü kültür ve sanat adamlarındandır.

1929’dan itibaren Türkiye’nin hemen her yöresinde yaptığı saha araştırmalarıyla çok sayıda folklorik ve etnografik materyal toplayan Ataman ilk araştırmalarına Safranbolu’da başlamıştır. Safranbolu Düğünleri: Oyunlar - Türküler adlı kitabı (Bartın 1936), Cumhuriyet döneminde başlayan halk müziği çalışmaları içinde ilk bölge araştırmalarından biridir. Şahsî imkânları ve özellikle Yapı ve Kredi Bankası Genel Müdürlüğü bünyesindeki çalışmaları ve araştırmaları sonunda kültür hayatına binlerce türkü/ezgi kazandırmış, halk ağzından metinler derlemiş, gelenek ve görenekleri tesbit etmiştir. Derlediği müzik eserlerinden bir kısmını radyo, halk konserleri, ayrıca Columbia, Hürses, Odeon, Parlfon, Sahibinin Sesi gibi plak şirketleri için doldurduğu plaklar (plakların listesi için bk. Şenel, Sadi Yaver Ataman, s. 19-20), kaleme aldığı kitap ve makalelerle tanıtmıştır. Bu hizmetleriyle Türk halk müziği ve oyunlarını uygulayan bir kültür sanat adamı olarak şöhret kazanmıştır. Atatürk’ün huzurunda saz çalarak türkü okumuş, ilk yıllarda İstanbul Radyosu’nda Mehmet Sadi adıyla canlı yayınlara katılmış, sanatçı kimliğini eğitimcilik ve yöneticilik vasıflarıyla birleştirerek sanatçılara örnek olmuş, bu arada yüzlerce öğrenci yetiştirmiştir. Ayrıca Türk Halk Oyunlarını Yaşatma ve Yayma Tesisleri’nin katkılarıyla gerçekleştirilen Türk halk oyunları bayramının düzenlenmesinde görev üstlenmiş, çeşitli yörelerde, unutulmak üzere olan halk oyunlarının canlandırılması ve aslî özellikleriyle sahnelenmesi için gayret göstermiş, mahallî oyun ekiplerinin kurulmasına rehberlik etmiştir.

Eserleri. Sadi Yaver Ataman kırkı aşkın kitap yazmışsa da sağlığında bunlardan yalnız on altısını yayımlayabilmiş, diğerleri de zaman içerisinde yayıma hazırlanmıştır. Yayımlanmış eserleri şunlardır: Âşık Nailî (Zonguldak 1937), Anadolu Halk Sazları. Yerli Musikiciler ve Halk Musiki Karakterleri (İstanbul 1938), Bu Toprağın Sesi: Toprak Kokan - Memleket Havaları (İstanbul 1951), Memleket Havaları I: Esnaf Türküleri (İstanbul 1954), Okullar İçin Halk Müziği ve Müsâmere Türküleri (İstanbul 1965), Okullar İçin Yeni Şarkılar ve Kahramanlık Türküleri (İstanbul 1966), Başını Vermeyen Şehit Gencosman (İstanbul 1972), İki Resimli Roman Bir Arada: Genç Osman (yazan: Sadi Yaver Ataman – çizen: Hamit Yüksek) ve Han Buyruğu (yazan: Mehmet Taşdiken – çizen: Hasan Karal, İstanbul, ts.), 100 Türk Halk Oyunu (İstanbul 1975), Dümbüllü İsmail Efendi (İstanbul, ts.), Türk Halk Oyunları: 1 Barlar (İstanbul 1977), Mehmed Sadi Bey (Ankara 1987), Atatürk ve Türk Musikisi (Ankara 1991), Eski Türk Düğünleri (Ankara 1992), Türk Halk Musikisi ve Bağlama Metodu (İstanbul, ts.), Türk İstanbul (haz. Süleyman Şenel, İstanbul 1997), Eski Safranbolu Hayatı (genişleterek yayıma haz. Süleyman Şenel, İstanbul 2004), Reşad Ekrem Koçu: İstanbul Konuşmaları (haz. Süleyman Şenel, İstanbul 2005), Safranbolu’dan Uluyayla’ya (Yaşayan Orman) (haz. Süleyman Şenel, İstanbul 2008).

İlk yazıları Karadeniz Ereğli Dergisi ve Bartın Gazetesi’nde yayımlanan Sadi Yaver Ataman’ın 1000’i aşkın makalesinin neşredildiği mecmua ve gazetelerden bazıları şunlardır: Bizim Anadolu, Bizim Safranbolu, Bozkurt, Folklor, Halk Bilgisi Haberleri, Halk Eğitimi, Havadis, Hür Anadolu, Milliyet, Musiki Mecmuası (Yeni Musiki Mecmuası), Müzik ve Sanat, Sanat-Bilim ve Kültürde Orkun, Sivas Folkloru, Son Havadis, Son Posta, Tercüman, Toksöz, Türk Folkloru, Türk Folklor Araştırmaları, Türk Musikisi Dergisi, Ülkü, Varlık, Vatan, Yeni Asır, Yeni Sabah. Plak ve yazılarının bazısında Emre Kayaoğlu takma adını kullanmış, bu arada bazı dergiler de çıkarmıştır (makalelerinin yayımlandığı gazete ve mecmuaların tam listesi için bk. Şenel, Sadi Yaver Ataman, s. 6-7).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 134-136 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.