https://islamansiklopedisi.org.tr/basit--aruz
Arapça bisâta (بساطة) masdarından türemiş “faîl” vezninde bir sıfat olup “geniş, yayılmış” vb. mânalarına gelir. Kaynaklarda “sebep”lerinin yaygın ve birbirinden uzak oluşundan dolayı bu ismi aldığına işaret edilirse de basîtin bir mânası da “fasih ve akıcı”dır. Basît bahrindeki vezinlerin akıcılığı sebebiyle bu ismi almış olmalıdır. Arap nazmına mahsus bahirlerdendir. Halîl’in sisteminde üçüncü bahir olup ilk dairede yer alır. Dairedeki nazarî şekli bir şatr için: – – ⏑ – / – ⏑ – / – – ⏑ – / – ⏑ – // dür. Ancak arûz ve darbının mahbun şekli – ⏑ – yerine ⏑⏑ – ile kullanılır. Üç arûzu ve altı darbı vardır. Buna göre belli başlı vezinleri şunlardır:
1. arûzu, 1. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ – / ⏑⏑ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ – / ⏑⏑ –
2. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏓ – / ⏓⏓⏑ – / ⏓⏓ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏓ – / ⏓⏓⏑ – / – –
II. arûzu, 3. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / –
– ⏑ – –
4. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ –
5. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / – – ⏑ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / – – –
III. arûzu, 6. darbı ile:
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / – – – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / – – –
Bu son şekilde arûz ve darb, mahbun olduğu yani – – – yerine ⏑ – – geldiği takdirde vezin muhalla‘ (veya mekbûl) adını alır. Basîtin yukarıda gösterilen müseddes (bir beyitte 6 tef‘ileli) ve müsemmen (8’li) şekilleri, kadim (yani eski Arap şiirinde mevcut) vezinlerdir; zamanla muhdes ve müvelled şairler basîtin murabbaını da (bir beyitte 4 tef‘ileli vezinlerini) kullanmışlardır.
– – ⏑ – / – ⏑ – / ⏑ – – // şeklindeki vezinde ⏑ – – tef‘ilesini basît bahrinin arûzlarından sayan müellifler vardır.
Câhiliye devri şairlerinden Abîd b. Ebras, kasidelerinden bir kısmını basîtin müseddesindeki vezinlerle söylemiş, Ebû Zeyd el-Kureşî Cemheretü eşʿâri’l-ʿArab’daki kırk dokuz manzumeyi seçerken bunlardan on manzumeyi basîtin muhtelif vezinlerinde söylenmiş olanlardan almıştır. Muallakat arasına alınan kasidelerin üçü bu bahirdendir. Basit bir müşahede bu bahirdeki vezinlerin gördüğü rağbeti ortaya çıkaracaktır. Eski şiirde en çok kullanılan bahir şüphesiz tavîldi. Hemen onun arkasından vâfir ve basît gelir.
Basîtin bazı vezinleri serî bahrindeki şekillerle birleşir (Hanefî, s. 165, krş. s. 577). Her ne kadar fasih dilin nazım tekniğinden bahseden klasik eserlerle onlara sadık kalmayı tercih edenler basît bahrinde yalnız yukarıdaki sayılan vezinleri vermeyi kâfi bulmuşlarsa da sanatkârların daha sonraları nazım tekniğinde yaptıkları yenilikleri de göz önüne alan müellifler bu bahirde daha başka şekillere de eserlerinde yer vermişlerdir. Meselâ Celâl Hanefî (el-ʿArûż, s. 175-186, nr. 7 vd.), gösterilenlerden başka şu vezinleri de tesbit etmiş, numuneleriyle vermiştir.
⏓⏓⏑ – / – ⏑ – / ⏑⏑ – //
⏓⏓⏑ – / – ⏑ – / – –
⏓ – ⏑ – / – ⏑ – / – – //
⏓ – ⏑ – / – ⏑ – / – –
– – ⏑ – / – ⏑ – / ⏑ – //
⏓ – ⏑ – / – ⏑ – / ⏑ –
⏓⏓⏑ – / – ⏑ – / ⏑ – //
⏓⏓⏑ – / – ⏑ – / ⏑ –
⏓⏑ – / ⏑⏑ – / ⏓⏓⏑ – //
⏓⏓⏑ – / ⏓⏑ – / ⏓⏓⏑ =
⏓ – ⏑ – / ⏓⏑ – //
⏓ – ⏑ – / ⏑⏑ –
⏓ – ⏑ – / ⏑⏑ – //
– – ⏑ – / – –
⏓⏑⏑ – / ⏓⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ – //
⏓ – ⏑ – / – ⏑ – –
– – ⏑ – / ⏓⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ – //
– – ⏑ – / ⏑⏑ –
– – ⏑ – / ⏓⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ – //
– – ⏑ – –
– – ⏑ – / – ⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ – //
⏓ – ⏑ – / – ⏑ – / – –
– – ⏑ – / – ⏑ – //
– ⏑⏑ – / – ⏑ –
– – ⏑ – / – ⏑ – / ⏑ – ⏑ – //
– ⏑ – / – ⏑ – / ⏑ – ⏑ =
– – ⏑ – / ⏑⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ – //
– – / ⏑ – ⏑ – / ⏑⏑ – / – – ⏑ – / ⏑⏑ –
BİBLİYOGRAFYA
İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd, V, 448-450, 479-480.
İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, Kitâbü ʿArûżi’l-varaḳa, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1991, vr. 9a-12b.
Zemahşerî, el-Ḳusṭâs (veya el-Ḳısṭâs) (nşr. Fahreddin Kabâve), Beyrut 1410/1989, s. 68, 79-83.
Şems-i Kays, el-Muʿcem fî meʿâyîri eşʿâri’l-ʿAcem (nşr. Muhammed Kazvînî – Müderris-i Razavî), Tahran 1337 hş. ⟶ Tahran, ts., s. 78, 81.
Ebû Bekir el-Kuzâî, el-Ḫitâmü’l-mefḍûd, İÜ Ktp., AY, nr. 4017, vr. 26b-29b, 77a-b.
Sâlih b. Şerîf er-Ründî, el-Vâfî fî naẓmi’l-ḳavâfî, TTK Ktp., M. Tancî Bey, vr. 103b-104b.
L. Şeyho, ʿİlmü’l-edeb:ʿİlmü’l-inşâʾ ve’l-ʿarûż, Beyrut 1886, I/1, s. 283-284.
İbn Ebû Şeneb, Tuḥfetü’l-edeb, Paris 1965, s. 32-38.
Safâ Hulûsî, Fennü taḳṭîʿi’ş-şiʿr ve’l-ḳāfiye, Bağdad 1966, s. 65-84.
Ekrem Ca‘fer, Arûzun Esasları ve Âzerbaycan Arûzu, Bakü 1977, s. 176-180.
Celâl Hanefî, el-ʿArûż, Bağdad 1398/1977-78, s. 164-184, 577, 580.
Abdürrızâ Ali, el-ʿArûż ve’l-ḳāfiye, Musul 1409/1989, s. 106-108.
R. Blachère, “Contribution à l’histoire de la métrique arabe: Notes sur la terminologie primitive”, Analecta, Paris 1959, s. 99-119; aynı makale için bk. Arabica, VI/2, Leiden 1959, s. 132-151.
