BEL, Alfred Marie Octave

14 Mayıs 1873’te Fransa’nın Salins (Jura) şehrinde doğdu. Orta öğrenimini burada tamamladı. Liseyi bitirdikten sonra Auxerre Koleji’nde eğitmen olarak çalışmaya başladı. 1891’de Cezayir’e giderek kısa bir süre Blida Koleji’nde, ardından beş yıl süreyle (1892-1897) Oran Lisesi’nde öğretmenlik yaptı. Bir yıllık askerlik hizmetinden sonra Arapça okudu ve sertifika aldı. Gösterdiği başarıdan dolayı şarkiyatçı René Basset’nin desteğiyle Cezayir Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak tayin edildi (1899). Ayrıca Ecole Supérieure des Lettres d’Alger’e kaydoldu; Arapça, Habeşçe, Türkçe ve Berberîce derslerini okutan René Basset’nin yanı sıra Berberî lehçeleri ve Kuzey Afrika toplumları uzmanı Edmond Doutté ve Kuzey Afrika coğrafyası uzmanı Augustin Bernard’ın öğrencisi oldu. İki yıl süren yoğun bir çalışmanın sonunda kariyerine coğrafya ve tarih alanında çifte lisans diplomasını ekledi. İlk bilimsel çalışmasını 1902’de “el-Câziye” adlı Arap halk şarkısı üzerinde yaptı. Bazı Arap efsaneleri ve Benî Hilâl inanışlarıyla şarkı arasındaki ilişkiyi incelediği bu çalışması yayımlandı (“La Djazya: Chanson arabe précédée d’observations sur quelques légendes arabes et sur la geste des Benî-Hilâl”, JA, IX/19 [1902], s. 289-347; IX/20 [1902], s. 169-236; X/1 [1903], s. 311-316). Augustin Bernard’ın danışmanlığında “Les lacs, chotts et sebkhas d’Algérie” adıyla hazırladığı bir çalışmayı 1902’de Oran’da düzenlenen müsteşrikler kongresinde tebliğ olarak sundu. Ayrıca René Basset danışmanlığında Les Benou Ghânya et leur lutte contre l’empire almohade adlı tezini hazırladı (Paris 1903). Daha sonra uzun yıllar görev yapacağı Tilimsân’a giderek buradaki lisede edebiyat öğretmenliği yaptı. 1905’te William Marçais tarafından Cezayir Lisesi’ne müdür seçildi, aynı yıl Cezayir’de düzenlenen müsteşrikler kongresine bir tebliğle katıldı. 1914’te Fransa’nın Fas sömürge valisi General Hubert Lyautey tarafından Fas’a davet edildi ve kendisine ülkedeki eğitim öğretimin geliştirilmesi konusunda görev verildi. Burada kaldığı iki yıl boyunca yöneticiliğini üstlendiği Batha Müzesi’nin ilk katalogunu hazırladı. 1916’da Fas’la ilgili birçok veri elde ederek Tilimsân’a döndü ve ileriki yıllarda hazırladığı çalışmalarında bunlardan yararlandı. 1936’da emekliye ayrıldı; ancak akademik çalışmalarını devam ettirdi, bu arada Asdıkāü Tilimsâni’l-kadîme cemiyetini kurdu. 1942’de Berberî ülkesinde İslâm’ın durumunu ele aldığı önemli eserinin (La Religion Musulmane en Berbérie) II ve III. ciltlerini oğlu Lusiyan’ın yanında hazırlamak için Fas’ın Miknâs şehrine gitti. Ancak kitabının II. cildini tamamlayamadan 18 Şubat 1945 tarihinde öldü.

Eserleri. Alfred Bel kırk üç yıllık ilmî hayatında onun üzerinde kitap, çeşitli akademik dergilerde altmıştan fazla makale ve The Encyclopaedia of Islam’da yirmiye yakın madde yazmıştır. Önceleri edebiyat tarihiyle ilgili çalışmalar yapmış, ardından sosyal tarih ve sanat tarihine yönelmiştir.

Telif: Tlemcen et ses environs (Oran 1908; Toulouse 1959; Tilimsân şehrinin turistik yerlerini tanıtan bir rehber niteliğindedir); Les fêtes patronales à Tlemcen (Lyon 1921); Le travail de la laine à Tlemcen (Paris 1913, P. Ricard ile birlikte); Un atelier de poterie et de faiences au X^e siècle de J. C. découvert à Tlemcen (Constantine 1914); Les industries de la céramique à Fès (Paris 1918); Un catalogue des livres arabes de la bibliothèque de la mosquée d’El Qarawiyin (el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye bi-Fâs ve Fehresü’l-kütübi’l-ʿArabiyye bi-Mektebeti Câmiʿi’l-Ḳaraviyyîn bi-Fâs, Fas 1918); Les inscriptions arabes de Fès (Paris 1919; bu eserde Fas’taki bazı tarihî cami, medrese ve mezarlıklardaki Arapça kitâbeleri inceleyip metinlerini Fransızca’ya tercüme etmiştir); La Religion Musulmane en Berbérie: Esquisse d’histoire et de Sociologie religieuse (I, Paris 1938; Abdurrahman Bedevî tarafından el-Fıraḳu’l-İslâmiyye fi’ş-şimâli’l-İfrîḳī mine’l-fetḥi’l-ʿArabî ḥatte’l-yevm adıyla Arapça’ya çevrilmiştir [Beyrut 1981], müellif üç cilt halinde hazırlamayı düşündüğü eserin birinci cildinde Mağrib ülkelerinde VII-XX. yüzyıllar arasında İslâm dininin yayılışını ve bölgedeki İslâm mezheplerini ele almış, ikinci ciltte Berberîler’de Sünnî İslâm doktrinini incelemeye başlamışsa da bu cildi tamamlayamamış, tasavvufî İslâm konularını incelemeyi hedeflediği üçüncü cildi de bitirememiştir); l’Islam mystique (Paris 1988); La population musulmane de Tlemcen (Paris 1908).

Neşir ve Tercüme. 1. Buġyetü’r-ruvvâd: Histoire des Benī ʿAbd al-Wād, rois de Tlemcen (I-II, Cezayir 1904-1913; Paris 1913). Ebû Zekeriyyâ İbn Haldûn’un Buġyetü’r-ruvvâd fî ẕikri’l-mülûk min Benî ʿAbdilvâd adlı eserinin Fransızca tercümesiyle birlikte neşridir. The Encyclopaedia of Islam’ın Türkçe’ye çevrilişi sırasında bir hata yapılmış ve Bel’in neşrinin Brosselard ile Bergès’in Tilimsân hakkındaki eserlerinin (adları için bk. İA, I, 102) Arapça metin ve Fransızca tercümeleri olduğu söylenmiştir (V/2, s. 744).

2. İbnü’l-Ebbâr’ın Tekmiletü’ṣ-Ṣıla’sının I. cildini İbn Ebû Şeneb ile birlikte neşre hazırlamıştır (Técmilat as-Sila. Texte arabe, d’après un ms. de Fez, Cezayir 1920).

3. Zahrat el-as, fondation de la ville de Fès (Cezayir 1923). Ebü’l-Hasan Ali el-Ceznâî’nin Zehretü’l-âs fî binâʾi medîneti Fâs adlı eserinin tercümesiyle birlikte neşridir.

Alfred Bel’in bazı makale ve ansiklopedi maddeleri de şöylece sıralanabilir: “Notice sur une inscription de 1846 sur le pont de Négrier (Tlemcen)” (RAfr., sy. 55 [1913], s. 160-170); “Fouilles faites sur l’emplacement de l’ancienne mosquée d’Agadir (Tlemcen)” (RAfr., sy. 55 [1913], s. 26-47); “Sidi Boumédiène et son maitre ed-Daqqâk à Fès” (Mélanges René Basset, Paris 1923, I, 31-68); “René Basset” (RAfr., sy. 65 [1924], s. 12-19); “Documents récents sur l’histoire des almohades” (RAfr., sy. 71 [1930], s. 113-120); “Le sûfisme en occident musulman au XII^e et au XIII^e siècle de J.-C.” (Annales de l’Institut des études orientales, I [Alger 1934-1935], s. 145-161). “Abdülvâdîler”, “İbn Haldûn”, “Abdülvâhid er-Reşîd I”, “Ebû Hammû Mûsâ I”, “Ebû “Hammû Mûsâ II”, “Ebû Medyen”, “Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn”, “Muvahhidler”, “Murâbıtlar”, “Zeyyânîler” The Encyclopaedia of Islam’a yazdığı maddelerinden bazılarıdır (Bel’in çalışmalarının bir listesi için bk. Janier, RAfr., LXXXIX [1945], s. 110-116).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 178-179 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.