BİLÂDÎ, Âtik b. Gays

19 Ocak 1934 tarihinde Mekke’nin kuzeyinde bulunan Huleys muhafazasının yakınındaki Misr adlı bâdiyede doğdu ve çocukluğu burada geçti. Benî Harb’in Bilâd koluna mensuptur. İlk hocası bâdiyede hayvancılıkla uğraşan, kıssahan, nesep âlimi ve şair olarak tanınan babasıdır. 1945’te babasının vefatının ardından Mekke’ye yerleşti. Bir taraftan medreseye devam ederken diğer taraftan Mescid-i Harâm’daki ders halkalarına katıldı. Medreseden mezun olunca Tâif’e giderek piyade okuluna kaydoldu (1953). Bu okulu bitirdikten (1956) hemen sonra, Süveyş krizi esnasında Suudi Arabistan tarafından Ürdün ordusunu takviye için gönderilen birlikler içinde yer aldı. Ürdün’de kaldığı iki yıl boyunca bölgeyi tanımaya ve askerlik tecrübelerini arttırmaya yönelik seyahat ve incelemelerde bulundu. Dâru Ammân el-Âlî Enstitüsü’nün gazetecilik bölümünü bitirdi. 1968’den itibaren el-Menhel ve el-ʿArab başta olmak üzere çeşitli dergilerde makaleler yazmaya başladı. Suudi Arabistan ordusunda albaylık rütbesine kadar yükseldi (1974). Bu arada Riyad Dil Enstitüsü’ne ve kurslara devam ederek İngilizce’yi öğrendi. 1977’de kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. 1979’da Mekke Yayınevi’ni kurdu. Gazetecilik, ilmî araştırma, kitap telifi ve yayımcılıkla uğraştı. 15 Şubat 2010 tarihinde Mekke’de vefat etti, Mescid-i Harâm’da kılınan cenaze namazının ardından Makberetü’l-Ma‘lât’a defnedildi. Mekke’de yaşadığı sokağa ve Cidde’de bir caddeye adı verilmiştir. Bilâdî, Arap kültürü ve edebiyatına yaptığı hizmetlerden dolayı çeşitli ödüller almış, Beyrut İslâm Medeniyeti Üniversitesi kendisine tarih alanında fahrî doktora unvanı vermiştir. Ahmed b. Muhammed Sâlim el-Ahmedî, ʿÂtiḳ b. Ġays̱ el-Bilâdî: el-ʿÂlimü’l-mevsûʿî 1352-1431 adıyla bir eser kaleme almıştır (Riyad 2012).

Arap dili ve edebiyatı, sosyoloji, biyografi, tarih ve coğrafya alanlarında genelde Arap yarımadasını ve özellikle Hicaz’ı merkeze alan çalışmalar yapan Âtik el-Bilâdî gazeteciliğe muhabirlikle başlamış, önceleri takma adla, ardından kendi adıyla el-Bilâd, Ḥirâʾ, Ümmü’l-ḳurâ, ʿUkâẓ, Nedve, Ḳasîm, Edvâ gibi gazetelerde makaleler yazmıştır. Mekke, Cidde, Tâif’teki kültür ve edebiyat kulüplerine üye olarak çeşitli görevler üstlenmiş, Suudi Arabistan’da ve diğer ülkelerde yapılan toplantılara katılmıştır. Orduda iken Arabistan dahilinde, Irak’tan Güney Arabistan ve Yemen’e kadar uzanan bölgede birçok seyahat yapmış ve geniş notlar tutmuş, bölgenin tarihi, coğrafyası, halkı, kültür ve medeniyeti hakkındaki bu notları esas alıp çoğu ansiklopedik nitelikte kitaplar kaleme almıştır. Eserlerini hazırlarken gözlemlerinin yanı sıra ilgili kaynaklardan ve görüştüğü kişilerden aldığı bilgilerden de faydalanmış, özellikle bölgelerin o günkü durumları üzerinde durmuştur. Bedevî âdet ve kültürüyle ilgili bilgileri eleştirel bir yaklaşımla naklettiği gibi bedevîlerden modern Araplar’a geçen âdetleri tesbit ederek bu alana önemli katkılar sağlamıştır. Bilâdî ayrıca, Mekke ve Arabistan hakkında yazılmış tarih ve coğrafya kaynakları üzerinde geniş araştırmalar yapmış, bu eserlerdeki yanlış bilgilerin tashihi için çaba harcamıştır. Nesep ilmiyle de ilgilenmiş, Arap kabileleri hakkındaki ansiklopedik çalışmalarında bilhassa Hicaz’da yaşayan kabilelere dair geniş mâlûmatı bir araya getirmiştir. Aynı zamanda edip olan müellifin Elḥân ve eşcân adlı bir divanı vardır.

Eserleri. Arap Dili ve Edebiyatı: Ṭarâʾif ve ems̱âlün şaʿbiyye mine’l-Cezîreti’l-ʿArabiyye (Cidde 1396/1976; Mekke 1402/1982); el-Edebü’ş-şaʿbî fi’l-Ḥicâz (Dımaşk 1397/1977; Mekke 1402/1982); Ems̱âlü’ş-şiʿri’l-ʿArabî (Mekke 1409/1988); Muʿcemü’l-kelimâti’l-Aʿcemiyye ve’l-ġarbiyye fi’t-târîḫi’l-İslâmî (Mekke 1411/1990); Hedîlü’l-ḥamâm fî târîḫi’l-Beledi’l-ḥarâm: Terâcimü şuʿarâʾi Mekke ʿalâ merri’l-ʿuṣûr (Mekke 1416/1996).

Seyahatnâme: Raḥalât fî Bilâdi’l-ʿArab (Cidde 1395/1975; Mekke 1403/1983); ʿAlâ Ṭarîḳı’l-hicre (Raḥalât fî ḳalbi’l-hicre) (Mekke 1398/1978, 1400/1980, 1403/1983); Beyne Mekke ve Ḥaḍramevt (Mekke 1402/1982); er-Riḥletü’n-Necdiyye (Mekke 1402/1982); Beyne Mekke ve’l-Yemen (Mekke 1404/1984); Evdiyetü Mekkete’l-mükerreme (Mekke 1405/1985, 1409/1988); ʿAlâ Rubâ Necd (Mekke 1406/1986); Fî Ḳalbi Cezîreti’l-ʿArab (Mekke 1413/1993); er-Riḥletü’l-Yemâniyye (Mekke 1425/2003).

Arabistan ve Mekke Tarihi: Muʿcemü meʿâlimi’l-Ḥicâz (I-X, Mekke 1398/1978, 1404/1984); Meʿâlimü Mekkete’t-târîḫiyye ve’l-es̱eriyye (Mekke 1400/1980, 1403/1983); Muʿcemü’l-meʿâlimi’l-cuġrâfiyye fi’s-sîreti’n-nebeviyye (Mekke 1982); Feżâʾilü Mekke ve ḥurmetü’l-Beyti’l-ḥarâm (Mekke 1410/1990, 1414/1993); Neşrü’r-reyâḥîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn (I-II, Mekke 1415/1994); el-İşrâf ʿalâ târîḫi’l-Eşrâf (Şerîf Ca‘fer b. Muhammed’in 358’de [968] Mekke emirliğini eline geçirmesinden 1925 yılına kadar Hicaz şerifleri tarihidir) (Beyrut 1423/2002); Ḫayber (Mekke 1424/2003).

Tarih ve Coğrafya Kaynaklarının Eleştirisi: el-Mîzâḥ (Taṣḥîḥu mâ câʾe fî baʿżi’l-müʾellefât ʿan bilâdi’l-ʿArab) (Eyüp Sabri Paşa ile İbrâhim Rifat Paşa’nın Mirʾâtü’l-Ḥaremeyn’leri, Muhammed Lebîb el-Betenûnî’nin er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye’si, Hâfız Vehbe’nin Cezîretü’l-ʿArab fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn’i ve Fâiz el-Bedrânî’nin Fuṣûl min târîḫi ḳabîleti Ḥarb’i gibi kitaplardaki hataların tesbit ve tashihiyle ilgili bir çalışmadır) (I-II, Beyrut 1424/2003); Mihrâs̱ü’t-türâs̱ (Kitâbü’l-Eṣnâm, Esmâʾü cibâli Tihâme ve sükkânihâ, el-Mesâlik ve’l-memâlik, el-Büldân, Ṣûretü’l-arż, Aḥsenü’t-teḳāsîm, Nüzhetü’l-müştâḳ, er-Ravżü’l-miʿṭâr gibi tarih kaynaklarına dair hataların tesbit ve tashihidir) (Beyrut 1427/2006); el-Muṣaḥḥaḥ min târîḫi Mekke (Beyrut 1430/2009).

Bilâdî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Nesebü Ḥarb (Dımaşk 1397/1977; Mekke 1402/1982, 1404/1984), Muʿcemü ḳabâʾili’l-Ḥicâz (I-III, Mekke 1399/1979, 1403/1983), Aḫlâḳu’l-bedv (Mekke 1404/1984), Feżâʾilü’l-Ḳurʾân (Mekke 1410/1990), Âyâtüllâhi’l-bâhirât (Mekke 1412/1991), Aḫbârü’l-ümemi’l-mübâde (bâʾide) fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Mekke 1412/1992), Muʿcemü ḳabâʾili’l-ʿArabiyye (Beyrut 1423/2002), Edvâʾü’l-beşer fi’d-dîn ve’l-aḫlâḳ ve’l-muʿâmelât (Beyrut 1428/2007).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 198-199 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.