BÜSEYYİS

2 Kasım 1914 tarihinde başşehir Tunus’ta doğdu. Diğer kaynakların aksine lakabının Besîs (az miktarda yiyecek) şeklinde kaydedilmesi (Muʿcemü esmâʾi’l-ʿArab, I, 182) yanlış olmalıdır. Büseyyis’in talebesi Muhammed Mahfûz, büseyyis kelimesinin Osmanlı döneminde Tunus’ta “yüzbaşıların yardımcısı” anlamında kullanıldığını belirtir ki (Terâcimü’l-müʾellifîn, I, 130) muhtemelen orduda bir hizmet sınıfı olan “seyis”le alâkalıdır. Büseyyis on yaşında iken babasını, on beş yaşında annesini kaybetti. Küçük yaşta küttâblarda okuma yazma öğrendi, Kur’an’ı ve bazı dinî metinleri ezberledi. Abdülazîz el-Bâvendî’nin camilerde verdiği derslere devam etti. Lise ve yüksek öğrenimini Zeytûne Üniversitesi’nde tamamladı ve 1942’de dinî ilimlerde âlimiyye diploması alarak mezun oldu. Burada Ebü’l-Hasan b. Şa‘bân, Muhammed Azîz Cuayt, Muhammed Beşîr en-Neyfer ve Muhammed ez-Zağvânî gibi hocalardan ders okudu. Kendini yetiştirmek için ayrıca Haldûniyye Medresesi’ndeki dersleri ve konferansları takip etti, şehrin çeşitli kütüphanelerindeki kitap ve dergi koleksiyonlarını inceledi. Yine muhtelif kütüphanelerle hocası Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın özel kütüphanesindeki yazma eserlerle ilgilendi. Devam ettiği ilim ve edebiyat mahfillerinde Muhammed el-Arabî el-Kebâdî, Osman el-Ke‘‘âk, Fransız şarkiyatçısı William Marçais gibi şahsiyetlerden faydalandı. 1944 yılından itibaren Zeytûne Üniversitesi’nin lise eğitimi verilen şubelerinde ders vermeye başladı. 1962’de bu üniversiteye bağlı Külliyyetü’ş-şerîa ve usûlü’d-dîn’de hocalığa tayin edildi, 1975’te emekliye ayrılıncaya kadar bu görevini sürdürdü.

Sağlam bir kültüre, Tunus tarihi, Tunuslu şahsiyetler ve eserleri, çağdaş düşünce, felsefî ve siyasî akımlar konusunda geniş birikime sahip olan Büseyyis, Tunus’taki Sâdıkıyye, Haldûniyye, eş-Şübbânü’l-müslimûn gibi edebiyat kulüp ve cemiyetlerindeki konferansları, yaptığı konuşmalarda, katıldığı ilmî toplantılarda araştırmacı kişiliği ve güçlü hitabetiyle tanındı. Zehre, Nehḍa, Nedîm, Lisânü’l-ʿArab, Ṣabâḥ, ʿAmel, el-Beṣâʾirü’l-Cezâʾiriyye gibi gazete ve Süreyyâ, Tûnisü’l-fetât, el-Luġāt, el-Fikr, Cevherü’l-İslâm, el-Hidâye gibi dergilerde yazdığı makaleler, radyoda gerçekleştirdiği dinî program ve sohbetler, camilerde verdiği derslerle Tunus’un din, fikir ve kültür hayatına önemli katkılarda bulundu. Beytülhikme, Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn, er-Râbıtatü’l-edebiyye, er-Râbıtatü’r-riyâziyye, Lecnetü igāseti’l-fukarâ ve’l-muhtâcîn gibi kuruluşlarda görev üstlendi. Siyasî faaliyetlere iştirak etti, Yeni Anayasa Özgür Partisi’nde görev aldı. Buradaki faaliyetleri sebebiyle sömürge yönetimince tehlikeli kişi olarak görüldü. Tunus bağımsızlık hareketinde önemli bir merhale kabul edilen ve daha sonra şehidler bayramı diye kutlanacak olan 9 Nisan 1938’deki büyük gösterilerde tutuklanarak dört ay kadar hapis yattıktan sonra gözetim altında tutulmak kaydıyla serbest bırakıldı. İslâmî duyarlılığı yanında Arapçı ve milliyetçi bir kişiydi. Yazılarıyla ve Filistinli Göçmenlere Yardım Cemiyeti, Filistin’i Savunma Komisyonu gibi kuruluşlarda çalışmak, yardım toplantıları düzenlemek suretiyle Filistin davasına destek verdi. Tanınmış edip ve gazeteci Muhammed Ali Tâhir, Filistinli lider ve Kudüs başmüftüsü Emîn el-Hüseynî ve diğer bazı şahsiyetlerle yakın ilişki kurdu. Bu konuda yoğunlaşan faaliyetleri sebebiyle Filistinli şeyh diye anıldı. 1952’de tedavi için Paris’e gitti. Orada kaldığı dört yıl boyunca Fransızca öğrendi. 12 Ekim 1978’de Tunus’ta vefat etti ve Zellâc (Cellâz) Mezarlığı’na defnedildi.

Büseyyis, İbn Teymiyye, Muhammed Abduh, M. Reşîd Rızâ, Abdurrahman el-Kevâkibî, Emîr Şekîb Arslan, Tunuslu Hayreddin Paşa, Abdülazîz es-Seâlibî gibi ilim ve fikir adamlarının ıslahatçı görüşlerini savunmuş, Kur’an ve Sünnet’e dönüşü esas alan, bid‘at ve hurafelerden arınmış sahih bir İslâm anlayışına ve erdemli bir kişiliğe sahip olma yönünde toplumu eğitmeye çalışmıştır. Cezayir’deki ıslah yanlısı şahsiyetlerle, bilhassa Abdülhamîd b. Bâdîs ile yakınlık kurmuş, Tunus’a geldiğinde kendisiyle görüşmüş, hakkında yazılar yazmıştır. Yüksek bir ahlâk, dinî ve millî değerlere sahip bir gençlik, sosyal dayanışma, mânevî değerlere dayanan sağlam bir eğitim, millî ve dinî varlığı korumanın önemli bir vasıtası olarak Arapça’nın her alanda kullanılması, işgal altındaki İslâm topraklarının bağımsızlığı ve şûrayı esas alan siyasî bir düzen onun ıslah düşüncesinin belli başlı hedeflerini teşkil eder. Bu görüşlerini savunurken Batılılaşma yanlısı aydın çevrelerle mücadelesini de sürdürmüştür. Batıcılar’ın Zeytûne Üniversitesi’ne ve hocalarına yönelik hücumları karşısında yazılar kaleme alarak bu kurumun Tunus halkının dinî ve millî varlığını koruma hususundaki önemli rolünü vurgulamıştır. Onun bu konularda birçok muhalifle giriştiği polemik yazıları büyük bir yekün tutar. Büseyyis ayrıca hadise dair geniş bilgi sahibi olup Tunus’a geldiğinde kendisini ziyaret eden Abdülhay el-Kettânî’ye bütün rivayetleri hususunda icâzet vermiştir. Ebû Zeyyân es-Sa‘dî, Muḥammed eṣ-Ṣâdıḳ Büseyyis: Ḥayâtühû ve âs̱âruh adıyla bir monografi kaleme almıştır (Tunus 2002).

Eserleri. Büseyyis’in eserlerinden yalnız Muḥammed b. ʿOs̱mân es-Senûsî: Ḥayâtühû ve âs̱âruh adlı çalışması vefatından kısa bir süre sonra neşredilmiştir (Tunus 1978). Bu eserde ıslah yanlısı âlim ve tarihçi Senûsî’nin hayatı, şahsiyeti ve görüşlerini ele almış, Tunus belediyesinin su fiyatlarını arttırması yüzünden Senûsî’nin önderlik ettiği ve Kābis şehrine sürülmesine yol açan muhalif hareketle ilgili kaleme aldığı Ḫulâṣatü’n-nâzileti’t-Tûnisiyye adlı eserini de neşretmiştir (Tunus 1396/1976).

Kaynaklarda anılan diğer başlıca eserleri: Naẓarât fi’t-taṣavvufi’l-İslâmî fi’l-ʿaṣri’l-Ḥafṣî, ʿAbdülʿazîz el-Mehdevî eṣ-Ṣûfî et-Tûnisî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed el-Mercânî (Hafsîler döneminde yaşamış bir mutasavvıftır), Ḫıṭṭatü’l-ḥisbe fî Tûnis, er-Riʿâyetü’ṣ-ṣıḥḥiyye fi’l-İslâm, Mekânetü’l-ictihâd fi’l-İslâm, Difâʿ ʿani’s-sünneti’n-nebeviyye, Naẓra fî ḥayâti’l-İmâm er-Râzî ve âs̱ârih, ʿAlâḳatü’l-Emîr Şekîb Arslân bi-ḥarekâti’t-taḥrîr bi-aḳṭâri’l-maġribi’l-ʿArabî (Şekîb Arslân ve ṣılâtühû bi’l-maġribi’l-ʿArabî), Şeyḫu’l-üdebâʾ Muḥammed el-ʿArabî el-Kebâdî, Reyḥânü’l-edeb (yazma ve matbu eserlerden derlenmiş edebî parçalardan oluşur). Büseyyis, Tunuslu tarihçi Abdülvâhid İbnü’t-Tavvâh’ın Sebkü’l-maḳāl li-fekki’l-ʿiḳāl adlı eserini neşre hazırlamışsa da basılıp basılmadığı bilinmemektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 225-226 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.