CÂDELHAK ALİ CÂDELHAK

5 Nisan 1917’de Dekahliye vilâyetine bağlı Talhâ şehrinin Batra köyünde doğdu. Burada okuma yazma öğrendikten sonra Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 1930’da Tanta’da Ezher’e bağlı el-Ma‘hedü’l-Ahmedî’nin ilkokul kısmının ardından (1934) lise kısmına bir süre devam ettikten sonra yine Ezher’e bağlı Ma‘hedü’l-Kāhire’de lise tahsilini sürdürüp 1939’da buradan mezun oldu. Ezher Üniversitesi Şeriat Fakültesi’ni 1943’te bitirdi. Aynı fakültede şer‘î kadılık ihtisasını 1945’te tamamladı. 1946’da şer‘î mahkeme memuru olarak göreve başladı. 1953’te Mısır müftülüğü fetva eminliğine, 1954’te şer‘î mahkeme kadılığına tayin edildi. 1 Ocak 1956’da şer‘î mahkemelerin kaldırılmasının ardından diğer mahkemelerde kadılık görevini sürdürdü. 1971’de mahkeme başkanlığına getirildi. Ekim 1974’te Adalet Bakanlığı’nda yargı müfettişi oldu. 1976’da temyiz mahkemelerinde müsteşarlık yaptı ve aynı tarihten itibaren Adalet Bakanlığı’nda birinci müfettiş makamına getirildi. 26 Ağustos 1978’de Mısır müftüsü oldu. Müftülük döneminde bu kurumu yeniden yapılandırdı, verilen fetvaların düzenli biçimde kayıt altına alınmasını ve fetvalara kısa zamanda ulaşabilmeyi sağladı. 1980’de Ezher’e bağlı Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye üyeliğine seçildi. Vakıflar Bakanlığı bünyesindeki el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye gibi kurumlarda üyelik yaptı. 4 Ocak 1982’de Vakıflar bakanı olarak kabinede yer aldı ve hemen ardından 17 Mart 1982’de Ezher şeyhi tayin edildi, vefatına kadar bu görevde kaldı. Eylül 1988’de Uluslararası İslâm’a Davet ve İnsanî Yardım Meclisi başkanlığına seçildi. 15 Mart 1996 tarihinde vefat etti. Vasiyeti üzerine cenaze namazı Muhammed Mütevellî eş-Şa‘râvî tarafından kıldırılarak Kral Faysal ödülüyle köyünde yaptırdığı külliyenin yanına defnedildi.

Özellikle Ezher şeyhliği döneminde saygın bir şahsiyet olarak devletten ve halktan itibar gören Câdelhakk’a, 1983’te Ezher’in 1000. kuruluş yılı kutlamaları münasebetiyle Mısır Devleti’nin en üstün nişanı olan “Vişâhü’n-Nîl” verilmiş, Fas Krallığı tarafından da kendisine mümtaz derecesinde “el-Kefâetü’l-fikriyye ve’l-ulûm” nişanı tevcih edilmiş, 1995’te Uluslararası Kral Faysal İslâm’a Hizmet ödülünü almıştır. Onun döneminde Ezher’de önemli atılımlar gerçekleştirilmiş, Mısır’ın her şehir ve köyünde Ezher’e bağlı ilkokul ve liseler açılmış, 600 civarında olan okul sayısı 6000’i geçmiştir. Ayrıca Tanzanya, Kenya, Somali, Güney Afrika, Çad, Nijerya, Maldivler, Komor adalarında ve diğer ülkelerde Ezher’e bağlı eğitim kurumları açılmıştır. İslâm dünyasından ve dışarıdan gelenlerin Ezher’e kabulü kolaylaştırılmış, burs imkânları arttırılmıştır. Mısır’ın birçok bölgesinde Ezher Üniversitesi’ne bağlı on sekiz fakülte açılmış, bu dönemde Ezher tarihinde ilk defa tıp, tarım ve kültürle alâkalı uluslararası konferanslar düzenlenmiştir.

Ezher âlimlerinin ilmî bağımsızlığı ve haklarını savunma konusunda önemli adımlar atan Câdelhak, âlimlerin aşırı gruplara katılan ve İslâm’ı yanlış anlayan gençlerle diyaloga girmesinin gerekliliği üzerinde durmuştur. Enver Sedat ve Hüsnü Mübârek dönemlerinde Mısır’ın yaşadığı sosyal ve siyasal problemlerle ilgilenmiş, orta bir yol izlemeye çalışmıştır. Mısır’da ortaya çıkan cihad ve tekfir gruplarına karşı eserler kaleme almıştır. Mısır-İsrail arasında yapılan barışın fıkıh yönünden câiz olduğu yönünde fetva vermiş, ancak İsrail’in barış anlaşmasından sonraki tutumundan dolayı meseleye bakışı değişerek işgal altında iken Kudüs’ü ziyaret etmenin câiz olmadığı yönünde görüş ortaya koymuştur. Mısır’a gelen İsrail cumhurbaşkanını karşılamayı reddederek siyasî bir krize sebep olan Câdelhak, Sovyet işgali altındaki Afganistan’a yardım edilmesini teşvik etmiş, Bosna katliamına karşı sert açıklamalarda bulunmuş, Bosna’ya özel temsilcisini gönderip yardım konusunda öncülük yapmıştır. Çeçenistan gibi dünyanın değişik bölgelerinde bulunan müslüman azınlıklara yardım konusunda önemli adımlar atmıştır. Ayrıca dönemin cumhurbaşkanının taleplerine karşı çıkarak banka faizinin haram olduğu yönünde fetva vermiştir. Hayatının sonlarına doğru aldığı önemli kararlardan biri de sahih İslâm kültürünün yayılması, aşırılık ve sapkınlıktan uzak dinî gerçeklerin açıklanması amacıyla Ezher’de erkek kadın herkese açık, akşam eğitim veren sürekli bir eğitim merkezinin açılması ve burada İslâmî ilimlerin okutulmasıdır. Vefatından sonra özel kitaplığı hanımı tarafından Ezher Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.

Hanefî mezhebine mensup olan Câdelhak, Mısır müftülüğü görevinde iken müftülük sicillerine kayıtlı 1284 fetva vermiş, 1895 yılından itibaren Mısır müftüleri tarafından verilen fetvaların neşrine öncülük yapmış, Vakıflar Bakanlığı’nın maddî desteğiyle 1980’de başlattığı bu neşir faaliyetini Ezher şeyhliği döneminde de sürdürmüş, fetvalar 1993’te yirmi ciltte toplanmıştır. Câdelhakk’ın fetva usulü hakkında bir giriş yazdığı eserin VIII-X. ciltleri onun fetvalarına ayrılmıştır (el-Fetâva’l-İslâmiyye min Dâri’l-iftâʾi’l-Mıṣriyye, I, 5-32, Kahire 1400/1980; VIII, 2701-2705; XI, 3795-3797; XIV, 5027-5029; Câdelhakk’ın fetvaları için bk. nr. 1117-1326; 209 fetva). Öte yandan yine Mısır müftülüğü döneminde Millet Meclisi’nde İslâm hukukunu kanunlaştırma komisyonunda görev alan (1978-1982) Câdelhak binlerce maddeden oluşan borçlar, ticaret, ceza ve yargılama kanun tasarılarının hazırlanmasına öncülük etmiştir (Ḳavânînü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye ʿale’l-meẕâhibi’l-erbaʿa, I-V, Kahire 1434/2013). Meryem Abdüsselâm Bekr Halîl eş-Şeyḫ Câdelḥaḳ ʿAlî Caʿd ve menhecuhû fi’l-fıḳhi ve ḳaḍâya’l-ʿaṣr adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1430/2009, Câmiatü’l-Ezher külliyyetü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye li’l-benât).

Eserleri. 1. Buḫûs̱ ve fetâvâ İslâmiyye fî ḳaḍâyâ muʿâṣıra (I-V, Kahire 1412-1415/1992-1995; I-III, Kahire 1425/2004). Câdelhak, Ezher şeyhliği döneminde fetvalarını on bir ciltte toplamış, bunların beş cildi hayatında yayımlanmış, ardından üç cilt halinde yeniden basılmıştır.

2. Naḳżü’l-Farîżati’l-ġāʾibe. Mısır’da Tanzîmü’l-cihâd teşkilâtı lideri M. Abdüsselâm Ferec’in el-Farîżatü’l-ġāʾibe adlı eserine reddiyedir. Fetvaları içinde yer alan eserin (el-Fetâva’l-İslâmiyye, X, 3724-3791) ayrı basımı da yapılmıştır (Mecelletü’l-Ezher, Muharrem 1414 sayısı eki).

3. Beyânün li’n-nâs (I-II, 1984). Yine Ezher şeyhliği döneminde güncel konulara dair verilen fetvaların özeti olarak uzmanlara hazırlattığı, kendisinin de katkıda bulunduğu bir eserdir.

4. el-Fıḳhü’l-İslâmî mürûnetühû ve teṭavvürüh (Kahire 1987, 1410/1989, 1416/1996; Mürûnetü’l-fıḳhi’l-İslâmî, Kahire 2005).

5. Maʿa’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1991, 1425/2005).

6. en-Nebî fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1991, 1425/2005).

7. Risâle fî ṣalâti’l-cumuʿa (Mecelletü’l-Ezher, Nisan 1991 sayısı eki).

8. eṭ-Ṭufûle fî ẓılli’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Mecelletü’l-Ezher, Eylül 1995 sayısı eki).

9. el-Mescid inşâʾen ve risâleten ve târîḫan (Mecelletü’l-Ezher, Ramazan 1416 sayısı eki).

10. Min aḥkâmi’l-Ḳurʾân ve ʿulûmih (Kahire 1410/1989).

11. Ḥavle ittifaḳiyyeti’l-ḳażâʾ ʿalâ eşkâli’t-temyîz żıdde’l-merʾeti mine’l-manẓûri’l-İslâmî (Mecelletü’l-Ezher, Safer 1416 / Temmuz 1990 eki; Kahire 1995).

12. Muḫtârât mine’l-fetâvâ ve’l-buḥûs̱ (Kahire 1987).

13. Üdʿu ilâ sebîli rabbike (Kahire 1996).

14. el-Ḫitân (Mecelletü’l-Ezher, Cemâziyelevvel 1415/1994 eki).

Câdelhakk’ın Mısır Adalet Bakanlığı’na bağlı Merkezü’d-dirâsâti’l-kazâiyye’de okutulan Risâle fi’l-ictihâd ve şürûṭihî ve nifâḳıhî ve’t-taḳlîd ve’t-taḫrîc ile Risâle fi’l-ḳażâʾi fi’l-İslâm adlı iki eseri daha vardır.

Câdelhakk’ın makalelerinden bazıları da şunlardır: “et-Taṭarrufü’d-dînî ve ebʿâdüh” (Mecelletü’l-Ezher, LXV/12 [1993], s. 1814-1824; ayrı basımı da yapılmıştır; Kahire, ts.); “Baḥs̱ ʿani’l-fıḳhi’l-İslâmî” (Dirâsât fi’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye: bi-münâsebeti’l-ḳarni’l-ḫâmis ʿaşer el-hicrî, Kahire 1405/1985, III, 164-288); “Raḥmetü’r-resûl ve’r-risâle” (Kitâbü’l-Müʾtemeri’l-ʿâlem er-râbiʿ li’s-sîre ve’s-sünneti’n-nebeviyye, Kahire 1406/1985, s. 49-86); “Aḥkâmü naḳli’d-dem fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye” (Mecelletü İttiḥâdi’l-Câmiʿâti’l-ʿArabiyye li-dirâsât ve buḥûs̱i’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye, I/1 [Kahire 1994], s. 9-34); “el-Fıḳhü’l-İslâmî: Neşʾetü meẕâhibihî, ehdâfühâ, s̱emerâtühâ” (Mecelletü’l-buḥûs̱i’l-fıḳhiyyeti’l-muʿâṣıra, I/1 [Riyad 1988], s. 19-64); “et-Telḳīḥu’ṣ-ṣınâʿî li-tevâlüdi’l-insân ve’l-ichâż” (el-Müʾtemerü’t-tâsiʿ li-Mecmaʿi’l-buḥûs̱i’l-İslâmiyye, Kahire 1983, s. 445-469); “Ḳudsiyyetü’l-ḥaremeyni’ş-şerîfeyn fi’l-Ḳurʾân ve’s-Sünne ve’l-fıḳhi’l-İslâm” (Mecelletü’l-Fikri’l-İslâmî, XVII/4 [Beyrut 1408/1988], s. 39-52; aynı makale: eṣ-Ṣahvetü’l-İslâmiyye, I/1, Haydarâbâd 1989, s. 54-89); “el-Ezher ve’t-taʿlîm” (el-Müslimü’l-muʿâṣır, XIV/55-56 [1990], s. 135-162).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 238-240 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.