https://islamansiklopedisi.org.tr/cafer-b-mansurul-yemen
266 (879) yılında İmam Hüseyin b. Ahmed tarafından İsmâiliyye’yi yaymak maksadıyla Kûfe’den Yemen’e gönderilen, daha sonra bu hususta yaptığı başarılı çalışmalardan dolayı “Mansûrü’l-Yemen” unvanını alan İbn Havşeb’in oğlu olup Yemen’de doğmuştur (W. Ivanow’a göre ise İbn Havşeb’in torunu yahut torununun oğlu olmalıdır, bk. Ismaili Literature, s. 21). Hüseyin b. Ahmed’in ölümünden sonra oğlu Ubeydullah el-Mehdî, İbn Havşeb’e bir mektup göndererek kendisinin Ali neslinden gelen meşrû İsmâilî imamı olduğunu belirtmişti (286/899). Metni Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’in el-Ferâʾiż ve ḥudûdü’d-dîn adlı eserinde yer alan bu mektup üzerine İbn Havşeb yeni imama bağlandı ve onun hizmetinde çalıştı. Vefat edince (302/914-15) Ca‘fer dışındaki oğulları İsmâiliyye’den uzaklaştılar. Ca‘fer babasından sonra, Yemen İsmâilî devletinin liderliğini üstlenen Abdullah b. Abbas eş-Şâverî ile anlaşamayan ağabeyi Ebü’l-Hasan’ın davranışlarından huzursuz olduğu için Yemen’i terketti ve Tunus’taki Mehdiye’ye gitti (322/934). Bu sırada Ubeydullah el-Mehdî ölmüş, yerine oğlu Kāim-Biemrillâh imam olmuştu. Yeni imamdan büyük ilgi gören Ca‘fer, çok geçmeden İsmâiliyye’nin en büyük âlim ve dâîlerinden biri oldu; Fâtımîler’in Mağrib’de Hâricî Ebû Yezîd en-Nükkârî ile mücadelesinde aktif rol oynadı. Muiz-Lidînillâh zamanında “Seyyidü’l-ulemâ ve’l-fukahâ” unvanı ile taltif edilerek malî bakımdan da desteklendi. Ca‘fer’in 360 (970) yılı civarında öldüğü tahmin edilmektedir.
Eserleri. Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’in bir kısmı babası İbn Havşeb’e de nisbet edilen ve hemen hepsi İsmâilî akaidiyle ilgili olan yirmi kadar eserinden bazıları şunlardır:
1. Kitâbü’l-Keşf. Kur’an âyetlerinin aşırı bâtınî yorumlara tâbi tutulduğu bu eserde “et-Tîn” Hasan, “ez-Zeytûn” Hüseyin, “Tûr-i sînîn” Hz. Peygamber ve “el-Beledü’l-emîn” de Ali olarak te’vil edilmiştir. Eser R. Strothmann (London-Bombay 1952) ve Mustafa Gālib (Beyrut 1984) tarafından neşredilmiştir.
2. Serâʾirü’n-nuṭaḳāʾ.
3. Esrârü’n-nuṭaḳāʾ. Hemen hemen aynı konuları ele alan bu eserlerden ikincisi, ilkinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş nüshası olarak görünmektedir. Her ikisinde de Âdem, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ, Muhammed ve Muhammed b. İsmâil gibi nâtıkların te’villerine yer verilmiş, Esrârü’n-nuṭaḳāʾda ise Ca‘fer es-Sâdık’ın ölümünden sonraki Şiî fırkaları da ele alınmıştır. Eserin bu kısmının metni ve İngilizce tercümesi The Rise of the Fatimids içinde (s. 81-106, 275-304) yayımlanmıştır.
4. eş-Şevâhid ve’l-beyân. Hz. Ali ile onun soyundan gelen imamların ve bunların tayin ettiği görevlilerin faziletleri hakkında âyetlerden ve Kur’an’daki peygamber kıssalarından delil gösteren bir eserdir.
5. el-Ferâʾiż ve ḥudûdü’d-dîn. Bazı kaynaklarda Teʾvîlü’l-ferâʾiż adıyla da anılan eser Yûsuf, Kehf ve Nûr sûrelerinin bâtınî te’villerini ve Ubeydullah el-Mehdî’nin imam olduktan sonra Yemen’e gönderdiği mektubu ihtiva etmektedir.
6. er-Riḍâʿ fi’l-bâṭın. Namaz, oruç, biatın yenilenmesi (tecdîdü’l-bey‘a), da‘vet hiyerarşisi, imam, hüccet ve diğer mezhep görevlileri konularında yazılmış olan bu eser, diğer İsmâilî yazarların bahsetmedikleri da‘vet organizasyonu hakkında bilgi vermesi bakımından önem taşımaktadır.
7. Teʾvîlü’z-zekât. Eserde zekâtın bâtınî ve mistik yönü üzerinde durulmaktadır.
8. Teʾvîlü sûreti’n-Nisâʾ (Risâletü Teʾvîli sûreti’n-Nisâʾ; son beş eserin yazma nüshaları için bk. Poonawala, s. 72-73).
9. el-Feterât ve’l-ḳırânât. el-Cefrü’l-esved diye de adlandırılan ve Hz. Ali’den gelen gizli bilgileri ihtiva eden eserde, 524’te (1130) kaybolduğu iddia edilen Fâtımî Halifesi Âmir-Biahkâmillâh’ın oğlu Tayyib’e atıflarda bulunulması sebebiyle, kitabın Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’e ait olduğu konusunda şüpheler ileri sürülmüştür (bk. Ivanow, Ismaili Literature, s. 21).
10. Teʾvîlü’l-ḥurûfi’l-muʿceme (bk. Poonawala, s. 73).
11. Sîretü İbn Ḥavşeb. Yazara aidiyeti şüpheli olan bu risâle İdrîs İmâdüddin tarafından ʿUyûnü’l-aḫbâr’da kullanılmış ve Heinz Halm’ın yaptığı Almanca tercümesi Die welt des Orients’te (XII [1981], s. 107-135) yayımlanmıştır.
12. el-ʿÂlim ve’l-ġulâm. İsmâiliyye’nin popüler bir tarzda ele alınıp tanıtıldığı bu eserin de Ca‘fer’e nisbeti şüphelidir (bk. Ivanow, Ismaili Literature, s. 22; Poonawala, s. 74-75).
13. Teʾvîlü ems̱âli’l-Ḳurʾân.
14. el-İsmü’l-aʿẓam.
15. Ḳaṣâʾid (eserlerin yazma nüshaları ve değerlendirilmeleri için bk. el-Mecdû‘, s. 138-139, 187-188, 190-191, 265-269; Ivanow, Ismaili Literature, s. 21-22; Poonawala, s. 70-75).
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed b. Mâlik el-Yemânî, Keşfü esrâri’l-Bâṭıniyye (nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Kahire 1357/1939, s. 39-42.
İdrîs İmâdüddin, Târîḫu’l-ḫulefâʾi’l-Fâṭımiyyîn bi’l-Maġrib: el-Ḳısmü’l-ḫâṣ min kitâbi ʿUyûni’l-aḫbâr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1985, s. 78, 570-571.
İsmâil b. Abdürresûl el-Üceynî el-Mecdû‘, Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâʾil (nşr. Ali Nakī Münzevî), Tahran 1344 hş./1966, s. 75, 134, 138-139, 186-188, 190-191, 240-241, 257, 260, 265-269, 278, 280, 296, 297.
W. Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, London 1933, s. 36.
a.mlf., Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta 1942, s. 16, 18, dipnot 2, s. 275-304, metinler kısmı, s. 81-106.
a.mlf., Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 21-22.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 34.
Sezgin, GAS, I, 578-579.
Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Ismāʿīlī Literature (ed. T. Joseph), Malibu 1977, s. 70-75.
Hasan İbrâhim Hasan, Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye, Kahire 1981, s. 483-488.
Tâhâ el-Velî, el-Ḳarâmiṭa, Beyrut 1981, s. 182-184.
Henry Corbin, Cyclical Time and Ismaili Gnosis, London 1983, s. 170, dipnot 2.
S. M. Stern, “Poems on the Rebellion of Abū Yazīd”, Studies in Early Ismāʿīlism, Leiden 1983, s. 146-152.
Husain F. Al-Hamdānī, “Some Unknown Ismā‘īlī Authors and their Works”, JRAS (1933), s. 370-371.
Abbas Hamdanî, “Evolution of the Organisational Structure of the Fātimī Da‘wah”, Ar.S, III (1976), s. 89-91.
H. Halm, “D̲j̲aʿfar b. Manṣūr al-Yaman”, EI2 Suppl. (İng.), s. 236-237.
