https://islamansiklopedisi.org.tr/cagbub
Senûsiyye tarikatının kurucusu Muhammed b. Ali es-Senûsî’nin kabrinin bulunduğu Cağbûb, Nil ve Sîva vadilerinden Fizan’a ve Trablus’a giden yol üzerinde bir vaha içinde yer alır. 1855’te bölgeye yerleşerek vahaya hâkim kayalıkta bir zâviye yaptıran Şeyh Senûsî müridleriyle birlikte çevreyi kısa zamanda imar etti. 1859’da vefat edince buraya defnedildi.
Batı kaynaklarında Carabub olarak geçen Cağbûb, o yıllarda kervan yolları bakımından çok önemli olan Batı Afrika ve Sudan’ı Kahire’ye bağlayan bir yol üzerinde yer alıyordu. Bölge şeyhin burada başlattığı hareketle ilmî ve ticarî açıdan önem kazandı. Ticarete de önem veren tarikat mensupları bu yolu kullanan kervanların emniyetini sağladılar. Ayrıca Cağbûb’da ticarî malların saklanıp korunması maksadıyla inşa edilmiş bulunan depolar tüccarların bu yolu tercih etmelerini sağladı. 1856’da Sultan Abdülmecid’in fermanıyla tarikat mensuplarına ait emlâkin vergiden muaf tutulması ve müridlere zekât toplama yetkisi verilmesi bölgeyi ticarî bakımdan daha da güçlendirdi. Böylece Cağbûb bir ticaret merkezi olarak kervan sahiplerini buraya çekerken öte yandan Senûsiyye tarikatının kurulan zâviyeler yoluyla yayılmasına çalışıldı.
Cağbûb, Senûsîler’in liderliğinde Batılı sömürgeci güçlere karşı girişilen cihad hareketinin merkezi olmuş, burada depolanan silâhlarla donanan müslümanlar ülkeleri için savaşmışlardır. Şeyh Senûsî’nin oğlu Muhammed Mehdî’nin (ö. 1902) daha sonra Kufra’ya yerleşmesi Cağbûb’un eski önemini kaybetmesine yol açtı. Osmanlı Devleti Senûsîliğin merkezi olması dolayısıyla Cağbûb’a çok yakın bir ilgi göstermiş, Trablus Valisi Reşid Paşa 1890’lı yıllarda bölgeyi ziyaret etmiştir. Müsteşrikler, Şeyh Senûsî’nin Osmanlı nüfuzundan uzakta kalmak amacıyla sahilden oldukça içeride bir yerde bulunan Cağbûb’u merkez seçtiğini, oğlu Muhammed Mehdî’nin de aynı amaçla Kufra’ya yerleştiğini iddia ederler. Ancak 1884 ve 1893 yıllarında bölgeyi ziyaret eden piyade miralayı Sâdık el-Müeyyed seyahatnâmesinde bölge halkının Osmanlı Devleti’ne ve halifeye bağlı olduğunu belirtmiştir. Bugün küçük bir yerleşim birimi olan Cağbûb’un Senûsîliğin merkezi olması dışında bir önemi kalmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
G. Rohifs, Von Tripolis nach Alexandrien, Bremen 1885, s. 81 vd.
Sâdık el-Müeyyed, Afrika Sahra-yı Kebîrinde Seyahat, İstanbul 1314, s. 6, 10, 11, 19, 67, 71.
Muhammed et-Tayyib el-Eşheb, es-Senûsî el-Kebîr, Kahire 1956, s. 210-211.
N. A. Ziadeh, Sanūsīyah, Leiden 1983, s. 48, 50, 60, 63-64, 99.
M. Morsy, North Africa 1800-1900, New York 1984, s. 274-280.
H. Duveyrier, “La Confrérie musulmane de Sīdi Mohammed ben Ali es-Senousi”, Bulletin de la société de géographie, VIIe série, V, Paris 1884, s. 145-226.
G. Yver, “Cagbûb”, İA, III, 10-11.
“Senûsî”, a.e., X, 500.
J. Despois, “al-D̲j̲ag̲h̲būb”, EI2 (İng.), II, 378.
