CÂMİU’l-ELHÂN

Hepsi mûsiki konusunda altı eseri bulunan Abdülkādir-i Merâgī kitaplarını, H. G. Farmer’in bildirdiğine göre, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlı (Or., nr. 1175) Türkçe Kitâbü’l-Edvâr dışında (İA, I, 84) dönemin ilim dili olan Farsça ile yazmıştır. Ancak bu eser incelendiğinde Merâgī’nin diğer kitaplarından tamamen farklı bir üslûp ve muhteva ile karşılaşılmakta, bu da kitabın Merâgī’ye ait olduğu görüşünü oldukça zayıflatmaktadır. Gittikçe olgunlaşmak üzere birbirlerini tamamlayan bu eserlerin en meşhurları Câmiʿu’l-elḥân ve Maḳāṣıdü’l-elḥân olup Maḳāṣıdü’l-elḥân diğerlerinin özeti sayılabilir.

Merâgī, mûsiki nazariyatının en değerli eserleri arasında yer alan Câmiʿu’l-elḥân’ı 1405 yılında Semerkant’ta yazmış ve oğlu Nûreddin Abdurrahman’a ithaf etmiştir. Eser yazıldıktan sekiz yıl sonra müellif tarafından yeniden gözden geçirilerek bazı ilâvelerle 1415’te Timurlular Devleti’nin üçüncü hükümdarı Sultan Şâhruh’a, 1418’de de onun oğlu Gıyâseddin Baysungur’a ayrı ayrı ithaflarla sunulmuştur.

Eser bir mukaddime, on iki bab ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Müellifin, küçük yaşta çeşitli ilimler tahsil ettikten sonra mûsikiye yöneldiğini, kendisinden önce bu konuda yapılan çalışmaları inceleyerek bilgisini ilerlettiğini, eserini oğulları Nûreddin Abdurrahman ve Nizâmeddin Abdürrahim’e mûsiki ilmini öğretmek maksadıyla kaleme aldığını ifade ettiği giriş kısmından sonra beş fasıldan meydana gelen mukaddime yer alır. Mukaddimede mûsikinin tarifi, ortaya çıkışı, konusu ve gayesi ele alınmıştır. Mûsiki nazariyatının ana konularını işleyen on iki bablık asıl kısım ise toplam kırk üç fasıldan meydana gelir. Burada incelenen konular şu şekilde özetlenebilir: Savt ile nağmenin tarifi ve meydana gelmesi, nağmenin işitilmesi, tesiri ve ondaki tizlik ve pestlik sebepleri; desâtînin (mûsiki aletindeki teller üzerinde parmak ucunun yerleri) taksimi; Safiyyüddin Abdülmü’min’in sistemine ve bir başka sisteme göre on sekiz sesin elde edilmesi; mûsiki aletlerinde perdeleri meydana getiren telin boyu ve en az iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkını gösteren buutların nisbetleri, birleştirilmesi, cinsleri, sayıları ve tasnifi; dörtlü ve beşlilerin uyumlu şekilleri; birinci ve ikinci tabakadaki kısımların birleştirilmesinden meydana gelen devirler. Daha sonra iki, üç, dört ve beş telin pozisyonları ile meşhur devirler (on iki makam), devirlerin tabakaları, Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin Safiyyüddin’e ve Abdülkādir’in her ikisine cevapları ile bazı itirazları yer almaktadır. Ardından meşhur devirlerin topluca gösterilmesi, uyumlu nağmelerin Arapça ve Yunanca isimleri, âvâze ve şubelerle perdelerin münasebetleri, udda güç pozisyonlar ve udla icranın kaideleri, hânende olacakların ses eğitimi, yakın ve uzak anlamlı terkipler, altı parmağı kullanma yolları ve mûsiki formları gibi konular işlenmiştir. Mûsiki usullerine ait bilgilerin yer aldığı on birinci babda müellifin yaşadığı devirde ve daha önceki dönemlerde kullanılan usullerle kendi buluşu olan usuller açıklanmıştır. Hâtimede ise mûsikide şed konusu, mûsiki öğrenmeye başlayanların uyması gereken meclis âdâbı, mûsikide meleke kazanma yolları, kökler (Türk, Moğol ve Hıtaylar tarafından çalınan mûsiki parçaları), meşhur mûsikişinaslar ele alınmıştır.

Câmiʿu’l-elḥân’ın üçü İstanbul’da, üçü de Avrupa kütüphanelerinde olmak üzere altı nüshası tesbit edilmiştir. İstanbul’daki nüshalardan ikisi Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3644, 3645). İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda kayıtlı olan (Belediye Yazmaları, nr. O. 57) nüshanın XX. yüzyılın başlarında Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki nüshadan (nr. 3645) istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Avrupa’daki nüshalar ise Oxford Bodleian Kütüphanesi’nde kayıtlı iki nüsha ile (biri Marsh, nr. 282) Paris Bibliothèque Nationale’de kayıtlı (Supplément, nr. 1774) yazmalardır. Bunlar arasında Nuruosmaniye (nr. 3644) ve Oxford Bodleian (Marsh, nr. 282) kütüphanelerinde bulunan nüshalar müellif hattı olup Safer 818 (Nisan 1415) tarihini taşıyan ilkini Merâgī Sultan Şâhruh’a, diğerini Muharrem 808’de (Temmuz 1405) kendi oğlu Nûreddin Abdurrahman’a ithaf etmiştir. Daha sonra gözden geçirdiği bu nüshaya bazı ilâveler yapmıştır. Oxford Bodleian’daki ikinci nüsha ise (bk. Ahmed-i Münzevî, s. 3892, kütüphane numarası verilmemiştir) Sultan Şâhruh’un oğlu Baysungur Mirza’ya ithaf edilmiştir. Câmiʿu’l-elḥân’ın Paris nüshası, 16 Rebîülevvel 1067 (2 Ocak 1657) tarihinde Ali b. Lâçin Mahmûdî Muhammedî tarafından İsfahan’da istinsah edilen, ilk üç babı eksik bir yazmadır. Baron Rodophe D’erlanger, Oxford Bodleian Kütüphanesi’nde kayıtlı (nr. 828) bir Câmiʿu’l-elḥân nüshasından söz ediyorsa da bu eserin yukarıda belirtilen aynı bölümdeki (nr. 282) nüsha olduğu ve bir dizgi hatası sonucu numarasının yanlış verildiği anlaşılmaktadır.

Câmiʿu’l-elḥân, Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki nüshalardan biri (nr. 3644) esas alınarak bazı açıklamalarla birlikte Takī Bîniş tarafından neşredilmişse de (Tahran 1366 hş./1987) eserin tenkitli yeni bir neşrine ihtiyaç vardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 107-108 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.