CEBELİBEREKET

Cebelibereket (bereket dağı) adı, Fırka-i Islâhiyye’nin bu yörede ıslahatta bulunmasından sonra, tahminen 1890 yılından biraz önce arazinin verimliliğini ifade etmek için kullanılmıştır. Cevdet Paşa 1891’de kaleme aldığı Ma‘rûzât adlı eserinde Gâvurdağı’na yakın zamanlarda hükümetçe Cebelibereket ismi verildiğini belirtmektedir (s. 124). Bölgede daha 1568 yılından itibaren Halep eyaletine bağlı, merkezi Payas olan Üzeyir sancağı bulunuyordu. Sancağın bu statüsü Fırka-i Islâhiyye’nin 1865 yılında yöreden ayrılmasından sonra da devam etmiştir. Nitekim Ekim 1881’de yeniden kurulan Halep vilâyetinin bir sancağı olarak görülmektedir. Bu sırada sancak Payas, Osmaniye ve Belen kazalarından oluşmaktaydı. Sancak merkezi 1880’de Payas’tan, Cebelibereket üzerinde hâkim bir noktada bulunan Yarpuz’a nakledilmiştir.

1890 yılında Adana vilâyetine bağlanan ve Cebelibereket adı verilen sancağa Payas ve Osmaniye kazaları dışında İslâhiye, Hassa ve Bulanık kazaları da eklenmiş, sancak bu şekilde kuzeyden Ceyhan nehri ve Kozan sancağına, doğudan Halep vilâyetine, güneyden İskenderun körfezi ve batıdan Adana sancağına kadar olan alana yayılmıştır. 3020 müslüman, 357 hıristiyan nüfusa sahip sancak merkezi Yarpuz’da bir cami, bir rüşdiye, bir sıbyan mektebi, yirmi beş dükkân, üç fırın, iki han ve bir salhâne bulunuyordu. Beş nahiye ve altmış köyü olan İslâhiye kazasında da 8355 müslüman, 293 hıristiyan nüfus yaşamaktaydı.

İslâhiye, 1865’te Fırka-i Islâhiyye’nin bölgeye gelmesi sırasında Gâvurdağları’nda Nigolu Kalesi civarında yöredeki aşiretlerden bir miktar hâne yerleştirilmek suretiyle kurulmuş ve Fırka-i Islâhiyye’den dolayı bu adı almıştır. Çeltik ziraatının yaygın olarak yapıldığı İslâhiye’de bir cami, bir mektep, altmış ev, on beş dükkân ve üç değirmen vardı. Hassa kazasının merkezi olan Hassa kasabası da Fırka-i Islâhiyye tarafından kurulmuş ve ilk hassa taburlarının buraya gelmesi dolayısıyla kasabaya Hassa denilmiştir. Hassa, Ekbaz, Tiyek, Hacılar ve Çavuşlu nahiyeleri buraya bağlanmak suretiyle bir kaza haline getirilmiştir. Otuz yedi köyün bulunduğu kazada 7080 müslüman, 595 hıristiyan yaşamaktaydı. Burada yedi cami, beş kilise, bir kışla, bir kale, yirmi iki değirmen ve on çeşme mevcut olup bez, kilim, seccade vb. dokunmakta ve kereste üretimi yapılmaktaydı.

Merkezi Bahçe kasabası olan Bulanık kazasında ise 8747 müslüman ve 2317 hıristiyan nüfus bulunmaktaydı. Bahçe kasabasında bir cami, bir mektep, üç fırın, yirmi yedi dükkân, iki kilise ve yakınlarında da bir kaplıca vardı. Osmaniye kazası ise Kıyı köyleri, Cerid, Tecirli ve Çendoğlu nahiyelerinden meydana geliyordu. Kaza dahilinde 7764 müslüman, 100 de hıristiyan yaşamaktaydı. Hacıosmanlı köyü üzerinde Fırka-i Islâhiyye tarafından kurulmuş olan Osmaniye kasabasına da Tecirli, Cerid ve Ulaşlı aşiretlerinden bir miktar hâne yerleştirilmiştir. Kazada bir cami, beş han, üç fırın, otuz dükkân, iki mektep, yedi değirmen ve iki dink bulunmaktaydı. Ulaşlı aşiretinin ve özellikle bu aşirete mensup Küçükalioğulları’nın elinde olan Payas, hac yolunun geçtiği çok önemli bir mevkide yer almaktaydı. Aynı zamanda sancağın eski merkezi olan Payas’ın Yumurtalık adıyla bir nahiyesi olup kazada 13.207 müslüman ve 3623 hıristiyan nüfus mevcuttu. Bütün sancakta toplam 48.173 müslüman ve 7285 hıristiyan yaşıyordu.

1908’de merkezi Yarpuz’dan Osmaniye’ye nakledilen Cebelibereket sancağı, 23 Aralık 1918’de Fransızlar tarafından işgal edildi. Ancak Ankara İtilâfnâmesi ile 24 Aralık 1921’de kurtuldu ve mutasarrıflık haline getirildi. 1923’te vilâyet yapıldı, 1933’te ise ikiye bölünerek bir kısmı Adana’ya, bir kısmı da Gaziantep’e bağlandı. Hatay’ın anavatana katılmasından (1939) sonra Hassa ve Dörtyol kazaları bu vilâyete dahil edildi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 185-186 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.