CEMŞÎD ü HURŞÎD

Eserden esere bazı farklılıklar göstermekle beraber konunun ana çizgileriyle esası şudur: Çin hükümdarının oğlu Cemşîd rüyasında gördüğü kıza âşık olur. Bu kız Rum kayserinin kızı Hurşîd’dir. Aşk derdiyle günden güne eriyen Cemşîd babasını razı edemeyeceğini anlayınca dostu bezirgân Mihrâb ile birlikte sevdiğine kavuşmak için yollara düşer. Başından geçen binbir güçlük, cenkler ve mücadeleler sonunda sevdiğine kavuşan Cemşîd, Hurşîd’le evlenerek Çin’e döner ve daha sonra da babasının tahtına çıkar. Konunun anlatıldığı mesnevilerde, zamanlarının çok güzel canlandırılan spor oyunları ile zengin savaş sahneleri de yer almaktadır.

İlk “Cemşîd ü Hurşîd”, İranlı şair Selmân-ı Sâvecî (ö. 778/1376) tarafından Celâyirli Hükümdarı Sultan I. Üveys’in isteği üzerine 763’te (1361) nazmedilmiştir. 2700 beyit civarında olan ve aruzun “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbı ile yazılan mesnevi, Firdevsî’nin Şehnâme’sinden, Nizâmî’nin Ḫüsrev ü Şîrîn’i ile Heft Peyker’inden, Unsurî’nin Vâmıḳ u ʿAẕrâʾ adlı eserinden, Emîr Hüsrev’in Şîrîn ü Ḫüsrev’inden alınan çeşitli efsane ve hikâyelerle zenginleştirilmiştir. Eserin Nuruosmaniye (nr. 4188, 4189, 4190), İstanbul Üniversitesi (FY, nr. 442) ve Süleymaniye (Hüsrev Paşa, nr. 504, baş tarafı hayli eksik) kütüphanelerinde nüshaları vardır. Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîd ü Ḫûrşîd’inin Reşîd-i Yâsemî tarafından Külliyyât-ı Ḫâce Cemâleddîn Selmân-ı Sâvecî içinde neşri yapılmıştır (Tahran, ts.).

Türk edebiyatındaki ilk “Cemşîd ü Hurşîd” mesnevisi ise bilindiği kadarıyla Ahmedî (ö. 815/1412-13) tarafından yazılmıştır. Ahmedî’nin, Sâvecî’nin mesnevisindeki gibi aruzun “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbıyla kaleme alınan 4798 beyitlik eseri, bizzat şairi tarafından yapılan geniş ilâvelerle Selmân-ı Sâvecî’ninkinin alelâde bir tercümesi olmaktan çıkmış, telif denebilecek bir zenginliğe yükselmiştir. Emîr Süleyman’ın isteğiyle yaşlılık çağında yazdığı Cemşîd ü Hurşîd’i Ahmedî 806’da (1403) tamamlamış ve yer yer divanında bulunmayan çeşitli gazellerle de süslemiştir. Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (TY, nr. 921) İskendernâme nüshası içinde mevcut olan eser Nihad Sâmi Banarlı tarafından bulunarak ilim âlemine tanıtılmıştır (bk. TM, VI, 136-159). Daha sonra eser üzerinde Mehmet Akalın bir doktora çalışması hazırlamış (Atatürk Üniversitesi Ed.Fak., 1969) ve gramer özellikleriyle birlikte metin kısmını neşretmiştir (Ankara 1975).

“Cemşîd ü Hurşîd” yazan diğer bir Türk şairi de Cem Sultan’dır (ö. 1495). 883 (1478) yılında daha yirmi yaşlarında iken meydana getirdiği eserini babası Fâtih Sultan Mehmed’e ithaf etmiştir. Cem Sultan eserine Âyât-ı Uşşâk adını vermiş, Cemşîd ü Hurşîd isminin ise ona lakap olduğunu bildirmiştir (İnce, Cem Sultan, s. 97). Bu eser de Ahmedî’ninki ile aynı vezinde nazmedilmiş olup yaklaşık 5300 beyit tutmaktadır. “İdüben tercüme Selmân sözünden / Velî zîba-ter ittük can sözünden” beytinde ifade ettiği üzere Selmân-ı Sâvecî’nin eserinin bir tercümesi olarak başladığı mesnevisini daha sonra hayli genişletmiş, gazeller ve kıtalarla süslemiştir. Selmân-ı Sâvecî’nin eserinin 2700 beyit civarında olduğu göz önüne alınırsa Cem Sultan’ınkinin sadece basit bir tercüme olmadığı anlaşılır. Bu mesnevinin biri eksik ve sayfaları karışık 124 varaklık (Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 1666), diğeri ise tam olmak üzere 188 varaklık iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan, varlığı önce Cahit Öztelli tarafından haber verilen ikinci nüsha Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 18.464). Kütahya nüshası üzerinde Gülcan Mamaş bir lisans tezi, öbür nüsha ile ilgili olarak da Adnan İnce bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.).

“Cemşîd ü Hurşîd” mesnevisi yazan şairlerden biri de II. Selim zamanında (1566-1574) yaşayan, hayatı hakkında kendi eserinde verdikleri dışında yeterli bilgi bulunmayan Abdî’dir (bk. İnce, TDl., nr. 410, s. 186-192). Eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Pertev Paşa, nr. 443). Son sayfasındaki kayıttan yazmanın müellif hattı olduğu anlaşılmaktadır. Abdî’nin II. Selim’e şehzadeliği sırasında takdim ettiği eser 5940 beyittir. Mesnevi, “Oldu tis‘a mi’eyle sittü sittîn / Bu bâğ-ı dil-keşe târîh-i rengîn” (vr. 145^a) ve ebced hesabıyla “pes tamâm kitâb” gibi tarih kayıtlarına göre 966’da (1558-59) telif edilmiştir. Bilinen Cemşîd ü Hurşîd mesnevileri içinde en hacimlisi Abdî’ninkidir. Bu eser üzerinde Nazan Kuloğlu tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (bk. bibl.).

Bunların dışında Hubbî Ayşe Kadın’a (ö. 998/1589) nisbet edilen bir Cemşîd ü Hurşîd daha bulunmaktadır (Levend, s. 101). Kâtib Çelebi, tezkirelerin Amasyalı Hubbî Hatun’a nisbet ettikleri Cemşîd ü Hurşîd’in Ahmedî’ye ait olabileceğini kaydeder. Şeyhoğlu Mustafa’nın Hurşidnâme adıyla 789’da (1387) telif ettiği mesnevide (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 550/4) Hurşîd yer almakla birlikte bunun konusu ötekilerden daha farklıdır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 342-343 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.