CRESWELL, Keppel Archibald Cameron

13 Eylül 1879’da Londra’da dünyaya geldi. İlk ve orta öğrenimini Westminster School’da, meslekî öğrenimini The City and Guilds Technical College’da yaptı. I. Dünya Savaşı sırasında hava kuvvetlerinde görev alarak 1916’da Mısır’a gitti. Savaş süresince yüzbaşı rütbesiyle Kahire’deki İngiliz kumandanlığı emrinde Sykes, Lawrence, Hogarth gibi sanat tarihçisi ve arkeologlarla birlikte çalıştı. Savaş sona erdiğinde Suriye-Filistin topraklarındaki eski eserlerin tescil edilmesi için kurulan komisyonların birine tayin edildi.

Creswell 1919 yılına kadar, İngilizler tarafından işgal edilen eski Osmanlı topraklarının Halep, Hama, Şam bölgelerindeki eserlerin tesciliyle uğraştı; aynı yılın sonunda İngilizler’in Suriye’yi terketmesi üzerine Filistin’e geçti. Burada görevini sürdürürken kendisinde, İslâm sanatının başlangıcı hakkında büyük bir eser hazırlama fikri doğdu. 1920’de askerlikle ilişiğini keserek Kahire’ye yerleşti ve burada kendini, kısa sürelerle Londra’ya gitmenin dışında yarım yüzyılı aşkın bir süre tamamen ilmî araştırmalara verdi. Yazacağı kitapta Mısır’daki İslâmî eserleri ön plana almayı tasarladığından Kral Fuad projesini destekledi ve çalışmalarını üç yıl boyunca onun himayesinde sürdürdü. 1931’de Kahire Üniversitesi’ne öğretim üyesi olarak tayin edildi. Bu sırada Institute of Muslim Art and Archaeology’yi kurdu ve 1951 yılı sonuna kadar başkanlığını yaptı. 1947’de Britanya Akademisi’ne üye seçildi; bir süre de Kahire’deki Amerikan Üniversitesi’nde İslâm mimarisi kürsüsü başkanlığı yaptı. Hayatının son yıllarını Londra’da bir ihtiyarlar evinde geçirdi ve 8 Nisan 1974’te burada öldü. Çok zengin olan kütüphanesi ölümünden sonra Kahire’deki Amerikan Enstitüsü’ne geçti.

Creswell, Arap Sanatı Eserlerini Koruma Kurulu’nda görevli olmasından başka çeşitli milletlerarası sergilerin hazırlık komitelerinde de yer almıştır. Mısır ve Suriye hükümetleri kendisine hizmet nişanları, İngiltere kraliçesi de 1955’te Britanya İmparatorluğu “commander”i, 1970’te asalet pâyesiyle birlikte “sir” unvanlarını vermiştir. 1946’da Oxford, 1947’de Princeton üniversitelerinin şeref doktoru oldu. Aynı zamanda Britanya Akademisi, Archeological Survey of India, Deutsche Archaeologische Institut, American Oriental Society ve American Research Center in Cairo’nun üyesi idi. Ölümünden dokuz yıl önce kendisi için dost ve meslektaşları tarafından Studies in Islamic Art and Architecture in Honour of K. A. C. Creswell adıyla bir armağan kitabı hazırlanmıştır. Creswell’in ölümünden sonra, onun hâtırasına hazırlanan bir cilt içinde, resimleri yanında hayatı, kütüphanesi, arşivi hakkındaki yazılardan başka Cresvell’in çalışmalarına dair makaleler de yer almıştır (Muqarnas, VIII, Leiden 1991).

Eserleri. Creswell’in ilk yayınları İran mimarisi üzerinedir. Çifte kubbe tekniğine dair kaleme aldığı iki bölümlü makale (“The Origin of the Persian Double Dome”, The Burlington Magazine for Connoisseurs, sy. 128 [London 1913], s. 94-99; sy. 129, s. 152-156) bu konudaki ilk çalışmasını teşkil eder. Bunu İran menşeli Hint kubbeleriyle (“Indian Domes of Persian Origin”, Asiatic Review, yeni seri, V [1914], s. 475-489) İran’da kubbenin tarihi ve gelişmesi (“The History and Evolution of the Dome in Persia”, Indian Antiquary, XLIV [1915], s. 133-159) ve 1400 yılından önce İran kubbeleri (“Persian Domes Before 1400 A.D.”, The Burlington Magazine for Connoisseurs, sy. 142 [1915], s. 146-150, 155; sy. 143, s. 208-213) hakkındaki makaleleri takip etti. Hint mimarisi üzerine yaptığı, Mandu’da Hindola Mahal’in tonoz sistemine dair bir çalışmasından sonra (“The Vaulting System of the Hindola Mahal at Mandu”, Journal of the Royal Institute of British Architects [1918], s. 238-245; bazı ilâvelerle birlikte Indian Antiquary, XLVII [1918], s. 169-177) dikkatini tamamen Mısır üzerine çevirdi.

Creswell’in Mısır’daki İslâm sanatına dair ilk çalışması eserlerin kronolojisi üzerinedir (“A Brief Chronology of the Monuments of Egypt”, BIFAO, XVI [1919], s. 39-164). Bunun arkasından İbn Tolun dönemi süslemelerini konu alan bir makaleden sonra (“Some Newly Discovered Ṭûlûnide Ornament”, The Burlington Magazine for Connoisseurs, sy. 200 [1919], s. 180-188) Kahire medreselerinin haçvari planlarının menşei hakkındaki geniş araştırmasını neşretti (“The Origin of the Cruciform Plan of Cairene Madrasas”, BIFAO, XXI [1922], s. 1-54). Hâkim Camii’ne dair bir makalenin ardından (“The Great Salients of the Mosque of al-Hakim”, JRAS [1923], s. 573-584) Kahire Kalesi’nde yaptığı arkeolojik incelemeleri yayımladı (“Archeological Researches at the Citadel of Cairo”, BIFAO, XXIII [1924], s. 89-167). Bu sırada, Kahire’de Türk-Osmanlı hâkimiyetinin başlangıcı olan 1517’ye kadar yapılmış İslâmî eserleri gösteren 1:5000 ölçeğinde bir de şehir planı bastırdı (A Map of Cairo Showing Mohammedan Monuments to A.D. 1517, Giza 1924). Kubbetü’s-sahre’nin mimarisinin menşeine dair The Origin of the Plan of the Dome of the Rock (Jerusalem 1924) adlı kitabını Mısır’da minarenin gelişmesi hakkındaki araştırması ile (“The Evolution of the Minaret with Special Reference to Egypt”, The Burlington Magazine for Connoisseurs, sy. 276 [1926], s. 134-140; sy. 278, s. 252-258; sy. 279, s. 290-298) Kahire’deki Amr Camii’nin orijinal mimarisinin restitüsyonu (Projet de reconstruction de la Mosquee d’Amrou au Caire..., Kahire 1926) ve Sultan Baybars’ın Mısır’daki hayır eserlerine dair geniş çalışması (“The Works of Sultan Bibars al-Bundugdârî in Egypt”, BIFAO, XXVI [1926], s. 129-193) takip etti. Bunların dışında Karl Baedeker’in ünlü Ägypten Reisehandbuch’una İslâm mimarisi bölümünü yazdı (“Islamische Baukunst in Ägypten”, 8. baskı, Leipzig 1926, s. CLXXXVI-CXCVIII; İng. “Islamic Architecture in Egypt”, Egypt and the Sudan Handbook for Travellers, 8. baskı, Leipzig 1929, s. CXCII-CCIV).

Creswell, İslâm mimarisinin başlangıcı hakkındaki ilk büyük eserini 1932’de verdi: Early Muslim Architecture Umayyads, Early Abbâsids and Tûlûnids, Part I-Umayyads. İngiltere’de Oxford University Press tarafından yayımlanan XXV + 414 sayfalık kitap, ölçüleri bakımından (boyu 50 cm.) kitap piyasasında alışılmamış bir örnek teşkil ediyordu. Eserin II. cildi ancak 1940’ta basılabildi: Early Muslim Architecture, Part 2: Early Abbāsids, Umayyads of Cordova, Aghlebids, Ṭūlūnids and Samānids (XXVI + 415 sayfa). Başkalarının da katkılarıyla hazırlandığı bildirilen eserin I. cildinde Creswell İslâm mimarisinin başlangıcını tanıttıktan sonra Emevîler döneminin önde gelen eserlerini camiler, kasırlar, saraylar olarak ayrıntılı biçimde işlemiştir. II. ciltte ise Abbâsîler dönemini ele alarak Bağdat, Rakka, Ühaydır ve Açan gibi yerleşim merkezlerinin üzerinde durmuş, Arabistan yarımadası ve Kuzey Afrika’daki önemli eserleri yine çok ayrıntılı biçimde tarif ve tasvir etmiştir. Bu vesile ile yapıların bazıları için evvelce ileri sürülen değişik görüşlerin tahlilini yaparak kendi fikirlerini de ortaya koymuştur. Creswell ancak II. cildin sonunda, Kahire’deki önemli yapılardan biri olan İbn Tolun Camii’nden bahsetmek suretiyle asıl üzerinde durmayı düşündüğü Mısır’a yaklaşmıştır. Bu kullanışsız ölçülerdeki ciltlerin herkes tarafından temin edilemediğini göz önünde tutan Harmondworth Middlesex’teki Penguin Books yayınevi, aradan geçen yıllarda elde edilen bilgileri de katarak, metni kısaltmak ve bibliyografya notlarını iyice azaltmak suretiyle eseri cep kitapları boyunda, A Short Account of Early Muslim Architecture adıyla ve 330 sayfalık tek bir cilt halinde 1958’de tekrar yayımlamıştır. Eser daha sonra James W. Allan tarafından da gözden geçirilerek ilâvelerle neşredilmiştir (Kahire 1989).

Creswell Fâtımîler dönemi hakkında yazdığı, öncekiler gibi büyük boyutlu bir cilt teşkil eden The Muslim Architecture of Egypt, I-Ikhshids and Fâtimids, A.D. 939-1171 (Oxford 1952) adlı eseriyle Mısır’ın ve özellikle Kahire’nin yapılarına döndü. Bu çalışmayı, Eyyûbî ve Bahrî Memlükleri yapılarına dair The Muslim Architecture of Egypt, II-Ayyûbids and Early Bahrits Mamlûks A.D. 1171-1326 (Oxford 1959) adlı cilt takip etti. Daha sonra, bu eserler dizisinin 1932’de basılan ilk cildi Early Muslim Architecture’ın düzeltme ve ilâvelerle ikinci baskısını yaptı (Oxford 1969). Bu arada çeşitli dergilerde makaleler yayımladı. Bunlardan biri milâdî 608 yılında Kâbe (“The Ka’ba in A.D. 608”, Archaeologia, XCIV [yeni seri XLIV; 1949], s. 97-102), bir diğeri de 1250’den önceki İslâm kaleleri hakkındadır (“Fortification in Islam before A.D. 1250”, Proceedings of the British Academy, sy. 38 [1954], s. 89-125).

Creswell’in uğraştığı diğer bir alan da İslâm mimarisi ve sanatlarının bibliyografyasıdır. İlk olarak Londra’da 1920’li yılların başlarında İslâm sanatında resimle ilgili yayınları topladığı 11 sayfalık bir ön bibliyografya (A Provisional Bibliography of Painting in Mohammedan Art) yayımlandı; bunu Bombay’da 1922’de neşredilen Hint İslâm mimarisi ön bibliyografyası (A Provisional Bibliography of Muhammedan Architecture of India) takip etti. İki yıl sonra da Suriye ve Filistin’deki İslâm mimarisine dair ön bibliyografyasını yayımladı (“A Provisional Bibliography of Moslem Architecture of Syria and Palestine”, British School of Archaelogy in Jerusalem [1922], s. 70-94). Daha sonra bunları aşağıdaki konularda aynı türden başka çalışmalar takip etti: Usturlaplar (“A Bibliography of Islamic Astrolabs”, Bulletin of Faculty of Arts-Fouad I University, IX-2 [1947], s. 115); cam ve kristaller (“A Bibliography of Glass and Rock Crystal in Islam”, a.g.e., XIV-1 [1952], s. 1-28); İslâm’da resim sanatı (A Bibliography of Painting in Islam [Publications de l’Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire, Art Islamique I.]); Kuzey Afrika’da İslâm mimarisi (“A Bibliography of Muslim Architecture in North Africa, Excluding Egypt”, Hespéris, XLI [1954], Supplement, s. 1-65); Mısır’da İslâm mimarisi (A Bibliography of Muslim Architecture of Egypt [Publications de l’Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire, Art Islamique, III, 1955]); silâhlar ve zırhlar (A Bibliography of Arms and Armour in Islam, London 1956); Mezopotamya’da İslâm mimarisi (“A Bibliography of Muslim Architecture Mesopotamia”, Sumer, XII [1956], s. 51-65); İslâm cilt sanatı (“Bibliographie der Islamischen Einbandkunst, 1871 bis 1956”, E. Gratzl ve R. Ettinghausen ile birlikte; Ars Orientalis, II [1957], s. 519-540).

Creswell’in bir girişimi de yayımlanmasına yardımcı olduğu büyük İslâm sanat ve zanaatları bibliyografyasıdır (A Bibliography of the Architecture, Arts and Crafts of Islam). İlk fasikülü Kahire’deki Amerikan Üniversitesi tarafından 1961’de basılmış olan eser, 1959 sonuna kadar çıkan bütün yayınların (nümismatik dalı hariç) künyelerini vermektedir. Sistemli bir şekilde sıralanan bu künyelerde hiçbir ülkenin ihmal edilmediği ve en güç erişilir ülkelerin pek az yerde rastlanan periyodiklerinin bile tarandığı dikkati çeker. Böylece Arap, İran, Türk, Doğu Hint, Orta Asya, Çin, Sahrâ bölgesi Afrika yayınları bibliyografyalarda yer almıştır. Sonraları bu çalışmalar devam ettirilerek 1960-1972 yılları arası yayınları birinci zeyil (Kahire 1973), 1972-1980 yılları arası yayınları ikinci zeyil (Kahire 1984) olarak basılmış ve önceki ciltlerde gözden kaçanlar da bu zeyillere eklenmiştir. Creswell’in öncülüğü ve yoğun çabaları ile başlayan ve bugün de devam ettirilmekte olan bu bibliyografyalar, Türkiye bakımından bazı eksikler ihtiva etmekle beraber yine de çok faydalı bir dizi olmuştur.

Creswell, İngiltere’nin I. Dünya Savaşı yıllarında Yakındoğu’daki İslâm topraklarında sürdürdüğü yayılma politikasında kullandığı arkeolog ve sanat tarihçilerinden biridir. Ancak Creswell, aynı işte çalışan Miss Gertrude Lowthian Bell gibi, çok iyi bir şekilde başladığı ilmî hayatını politikaya feda etmemiş veya Lawrence gibi büyük bir Arap imparatorluğu kurmak hayaliyle ajanlığı mesleğine tercih etmemiştir. 1920’den itibaren de kendini bütünüyle ilmî araştırmalara vermiştir. İngiliz hükümetinin Mısır ve Yakındoğu siyasetini iyi karşılamadığı, hatta bu hususta ciddi tenkitlerde bulunduğu da söylenir (Brisch, IX, 176-182).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 75-77 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.