https://islamansiklopedisi.org.tr/cuzcan
Murgab ve Amuderya ırmakları arasında yer alan Cûzcân eski bir eyalet olup Belh’in batısında bugünkü Meymene, Endehuy, Şibergân ve Ser-i Pül şehirlerini içine alıyordu. Özellikle batıdaki sınırı pek belli değildi ve İran yüksek yaylası ile Mâverâünnehir arasında köprü görevi yapıyordu. İran yaylasına bitişik kuzey bozkırlarının eşiği sayılabilecek olan Cûzcân’ın yerli halkı sık sık göçebe kavimlerin saldırılarına mâruz kalmıştır. Mâverâünnehir ile İran yüksek yaylası arasındaki bu köprü, savaş zamanlarında daha işlek hale gelirdi.
Tohâristan’a bağlı olan Cûzcân Hz. Osman döneminde Vali Ahnef b. Kays’ın kumandanlarından Emîr Akra‘ b. Hâbis tarafından fethedildi (31-32/652-653). Ülkenin sınır yöreleri, Türkler’in saldırıları dışında, çeşitli mezhep mensupları arasındaki iç savaşlardan da büyük ölçüde etkilendi. Nitekim Türk hakanı 119’da (737) Esed b. Abdullah el-Kasrî tarafından Şübûrkān’da mağlûp edildiği gibi 125’te (743) Emevîler’e karşı verilen bir mücadelede Ali evlâdından Yahyâ b. Zeyd öldürüldü ve türbesi uzun zaman ziyaretgâh oldu. Emevîler’den sonra Abbâsîler döneminde valiler, Cûzcân’da bugün Ser-i Pül adı verilen şehirle aynı olduğu anlaşılan Enbâr’da ikamet ediyorlardı. Abbâsî Halifesi Mehdî devrinde Yûsuf el-Berm adlı âsi bir Hâricî diğer bazı şehirler yanında Cûzcân’ı da zaptetti (160/777). Cûzcân IX-X. yüzyıllarda İran menşeli Ferîgūnîler hânedanının hâkimiyeti altında idi.
Müellifi meçhul ünlü coğrafya kitabı Ḥudûdü’l-ʿâlem, 372’de (982-83) Ferîgūnîler’den Cûzcân Emîri Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ahmed adına kaleme alınmıştır. Daha sonra Gazneli Mahmud Ferîgūnîler’e son vererek bölgede hâkimiyet kurdu. Istahrî’ye göre eyaletin başşehri Enbâr, Makdisî ve Yâkūt el-Hamevî’ye göre ise Yehûdiye (Meymene) idi. Cûzcân daha sonra Cengiz Han ve Timur tarafından istilâ edildi, buna rağmen bölgenin birçok şehri ayakta kalabildi. Cûzcân Yeniçağ’da Özbekler’in eline geçti. Ancak bunlar da özellikle Türkmenler’in saldırılarına mâruz kaldılar. Nihayet Afgan Hükümdarı Dost Muhammed döneminde (1819-1863) Cûzcân’ın bütün şehirleri Afganistan Türkistanı’na ilhak edildi. Bunlar içinde sadece Meymene Hanlığı yarı bağımsızlığını bir süre daha koruyabildi.
Cûzcân’dan yetişmiş meşhur kişiler arasında Ebû İshak el-Cûzcânî, Ebû Bekir el-Cûzcânî, Ebû Ali el-Cûzcânî, Ebû Süleyman el-Cûzcânî ve Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî sayılabilir.
BİBLİYOGRAFYA
Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 590-592, 611.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), IV, 309, 311-312; VI, 446, 454, 460, 516; VII, 120, 122-124, 126-127, 195, 230.
İstahrî, Mesâlik (de Goeje), s. 271.
İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż, s. 322 vd.
Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 297.
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 149 vd.
Sem‘ânî, el-Ensâb, III, 361-362.
Müstevfî, Nüzhetü’l-ḳulûb (Strange), s. 155-156, 179.
Kâtib Çelebi, Cihannümâ, s. 316.
G. le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930, s. 423 vd.
Barthold, Türkistan (1990), s. 14, 83, 85, 209, 214, 242, 251, 267, 272-273, 281-285, 322, 361, 367.
R. Hartmann, “Cûzcân”, İA, III, 229-230.
a.mlf., “D̲j̲uzjān”, EI2 (İng.), II, 608-609.
