DEMAK

Önceleri Cava’nın kuzey sahillerinde bir liman şehri olan Demak, bugün zamanla sahilin geniş kumsallarla kaplanması yüzünden denizden birkaç mil içeride kalmış küçük bir yerleşim merkezidir. Cava geleneğine göre Demak hükümdarlarının soyunun, XV. yüzyılın son çeyreğinde bölgeye yerleşen Cek Ko-po (Ko-po Amca) adındaki Çinli zengin bir müslüman tüccardan geldiği kabul edilmektedir. Cava vekāyi‘nâmelerinde ilk Demak hükümdarının, son Macapahit kralı ile daha sonraki yıllarda saraydan kovulan Çinli bir prensesten doğan Raden Patah (Arapçası Fettâh) olduğu anlatılmaktadır. Yine aynı kaynaklara göre bu sıralarda zayıf düşen Macapahit Hindu Budist Devleti Demak’ın saldırılarıyla ortadan kalkmıştır. Demak’ın ikinci hükümdarı, Portekizliler’in Rodim diye adlandırdıkları Bedreddin (veya Kamerüddin) yaklaşık 1504 yılında ölünce yerine geçen oğlu (veya kardeşi) Trenggana Demak Devleti’nin en güçlü hükümdarı idi. Daha sonraki Cava kaynaklarında onun 1524 yılından itibaren “sultan” unvanını aldığı kaydedilmektedir. Trenggana, birincisi 1505-1518, ikincisi 1521-1546 yılları arasında olmak üzere iki dönem hükümdarlık yaptı. Bu iki dönem arasındaki üç yıl içinde kayınbiraderi Cepara hâkimi Patih Yûnus hüküm sürmüştür.

Trenggana devrinde Demak zenginlik ve nüfuz bakımından zirveye ulaştı. Trenggana o bölgenin önemli limanlarını Demak’a bağlamaya çalıştığı gibi henüz müslüman olmayan Cava’nın iç bölgelerine de akınlar yaptı ve XI. yüzyıl Çin kaynaklarının Macapahitler’in önemli liman şehri olarak gösterdikleri Tuban’ı fethetti (1527).

Trenggana din adamlarının ve çoğunluğu melez olan dindar tüccarların hâmisi idi. Demak’ın gücünün Batı Cava’da yayılmasını, Trenggana’ya bağlı bir âlim ve asker olan, Şeyh İbn Mevlânâ olarak da tanınan Sunan Gunung Jati sağladı. Pasai’de doğduğu söylenen Sunan hac için Mekke’ye gitmiş ve dönüşte Demak’ta yerleşmişti. Burada pek çok öğrencisi olmuş ve büyük itibar görmüştü. Ayrıca hükümdarın da teveccühünü kazanarak onun kız kardeşiyle evlenmişti. Daha sonra kendisi henüz İslâm’ın ulaşmadığı Batı Cava’da çalışmalar yapmakla görevlendirildi ve Demak’ın Batı Cava sahillerine hâkim olmasını sağladı. Şeyh İbn Mevlânâ buradaki Bentem ve Cirebon limanlarını ele geçirdi. Oğlu Pangeran Pasrean’ı Cirebon’a yerleştirdi, kendisi de Bentem’e yerleşti. Ancak oğlu 1552 yılında ölünce Bentem’i diğer oğlu Hasanüddin’e bırakarak Cirebon’a gitti, vefatına kadar da orada kaldı. Daha sonra halefleri Demak’tan ayrılarak bağımsızlıklarını ilân ettiler.

Trenggana 1543’te Doğu Cava’daki Hindular’ın kutsal bölgesi Penanggungan dağını, 1545 yılında da Malang’ı aldı. Ancak 1546’da Hinduizm’in Panarukan’daki son kalesine düzenlediği geniş çaptaki saldırıda kesin bir yenilgiye uğradı ve öldürüldü. Ardından ülkede karışıklıklar baş gösterdi. Bunun sonucunda da devlet parçalandı. Baştaki hükümdar Sunan Prawata (1546-1561) artık Demak şehrinin dışında hiçbir güce sahip değildi. Kısa bir süre sonra da Demak bölgede güçlenen diğer devletlerin hâkimiyetine girdi (1578).

Demak küçük devletlerin dağınık bir federasyonu olup hiçbir zaman merkezî yönetime sahip olamadı. Bu dönemdeki fetihler daha çok cezalandırıcı nitelik taşıyordu. Coğrafî faktörler, Cava’daki diğer devletler gibi Demak’ın da otoritesinin sınırlı kalmasına sebep olmuştur. Bütün bunlara rağmen Demak bir İslâm kültür merkezi olmuş ve müslümanlık buradan iç bölgelere yayılmıştır. Cava’da İslâmiyet’in yayılmasını sağlayan dokuz velînin irşad merkezi olarak kullandıkları Demak Camii ile buradaki evliya mezarları, XVI. yüzyıldan itibaren Cavalılar tarafından hürmetle anılan ve ziyaret edilen yerlerdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 148-149 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.