DİLKEŞ-HÂVERÂN

Eski nazariyat kitaplarının bir kısmında zilkeş ve zîrkeş-hâverân adlarıyla da geçer. En az beş asra yakın bir geçmişi olduğu tahmin edilen eski makamlardandır. Dizisi, yerinde hüseynî makamı dizisine ırak perdesindeki segâh dörtlüsünün veya ırak makamı dizisinin bir bölümünün eklenmesiyle meydana gelmiştir. Nota yazımında donanımına si koma bemolü ve fa bakiye diyezi yazılır, gerekli değişiklikler ise eser içerisinde gösterilir. Makamın birinci derecede güçlüsü hüseynî perdesi olup bu perdede uşşak çeşnisiyle yarım karar yapılır. Üzerinde hüseynîli asma karar yapılan dügâh perdesi ise makamın ikinci derecede güçlüsüdür. Bütün birleşik makamlar gibi inici olarak seyreden dilkeş-hâverân makamının durağı ırak perdesidir. Makam dizisinin şematik gösterilişi şöyledir:

Makam, hüseynî makamında olduğu gibi hüseynî dizisine muhayyerde bir bûselik beşlisi getirilmek suretiyle genişletilir. Ancak makamın karakteristiği tiz perdelerde fazla dolaşmaya uygun olmadığından bu genişlemenin ancak bir iki sesi kullanılabilir.

Hüseynî makamı dizisi dilkeş-hâverân makamının teşkilinde çok önemli bir yer tutar. Bu sebeple hüseynî makamının asma kararları olan nevâda rastlı veya bûselikli, çârgâhta pençgâhlı veya çârgâhlı, segâhta segâhlı veya ferahnâkli, dügâhta hüseynîli asma kararlar dilkeş-hâverân makamında da aynen yer alır. Ayrıca dilkeş-hâverân makamındaki eserlerde özellikle giriş seyrinde zaman zaman nîm-hicaz (do♯) perdesinin seyre karıştığı görülür (geniş bilgi için bk. Özkan, s. 466-470). Ancak nîm-hicaz perdesinin hiç kullanılmadığı dilkeş-hâverân eserler de mevcuttur. Bunun yanı sıra dilkeş-hâverân makamında, dügâhtaki rast beşlisinin nîm-hicaz perdesi altındaki seslerinin pek kullanılmayıp hemen hüseynî beşlisi ile yerindeki hüseynî dizisine geçildiğini de ifade etmek gerekir.

Dilkeş-hâverân makamına örnek olarak bestekârı ihtilâflı olan meşhur sabâ salâsı; Arapzâde’nin çifte düyek usulündeki peşrevi ile aksak semâi usulündeki saz semâisi; Zekâi Dede’nin zencir usulündeki, “Gönül o gonca-femin çâker-i kemînesidir” mısraı ile başlayan birinci bestesiyle ağır aksak usulündeki, “Sâyesinde şimdi olduk şâd u hurrem serteser” mısraı ile başlayan şarkısı verilebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 301 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.