https://islamansiklopedisi.org.tr/dirini
612 (1215) veya 613’te (1216) Mısır’da Garbiye vilâyetine bağlı Neberuh’un doğusundaki Dîrîn köyünde doğdu. Küçük yaşta öğrenime başladı. Fıkıh âlimi ve sûfî İzzeddin İbn Abdüsselâm başta olmak üzere birçok âlimden dinî ilimleri öğrendi. Tahsilini genç yaşta tamamladıktan sonra fıkıh, kelâm ve tefsir ilimlerine dair çeşitli eserler yazdı. Bu sayede ilim adamları arasında tanındı ve onların saygısını kazandı. Kaynaklar Dîrînî’nin Şâfiî mezhebine mensup olduğunu, Eş‘arî kelâmını son derece iyi bildiğini ve güzel anlattığını, sohbetlerine katılan ilim adamlarının kendisinden çok istifade ettiklerini özellikle belirtirler.
Dîrînî olgunluk döneminde tasavvufa yönelerek Ebü’l-Feth b. Ebü’l-Ganâim’e intisap etti. Tarikat hırkasını Ahmed er-Rifâî’nin halifelerinden Ebü’l-Feth el-Vâsıtî’nin müridi Şeyh Ebü’l-Feth el-Baltacî’den giydi. Başta meşhur Sübkî ailesinden Sadreddin Yahyâ es-Sübkî olmak üzere birçok kişiye hilâfet verdi. Tasavvuf tarihiyle ilgili kaynaklarda Rifâiyye tarikatının Azîziyye (Dîrîniyye) kolunun kurucusu olarak kabul edilen Dîrînî Kuzey Afrika’da döneminin en önemli şeyhlerindendir. Zâhir ilimleriyle bâtın ilmi olan tasavvufu şahsında birleştirmesi halk ve ulemâ nezdindeki itibarını arttırmış, her kesimden insan onu ziyaret edip kendisinden feyz ve dua almayı büyük bir şeref vesilesi saymıştır. Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî Dîrînî’den keramet nakledilmediğini söyler. Kendisinden keramet isteyen birine, “Yerin dibine batmamız gerekirken yeryüzünde dolaşmamızdan daha büyük keramet olamaz” demesi (Şa‘rânî, I, 202) Dîrînî’nin şahsiyetini gösteren önemli bir noktadır.
Ölüm tarihi olarak kaynaklarda 689-699 (1290-1300) yılları arasında muhtelif tarihler verilmektedir. Ancak kuvvetli bir ihtimale göre 694’te (1295) vefat etmiş ve Dîrîn köyünde defnedilmiştir. Burada yaptırılan ve adına nisbet edilen cami ve çevresindeki binalar zamanla harap olmuşsa da çeşitli dönemlerde tamir edilerek ibadete açık tutulmuştur. Bugün de burada cumartesi günleri zikir, safer ayında da bir anma (mevlid) töreni düzenlenmektedir.
Eserleri. 1. İrşâdü’l-ḥayârâ fi’r-red ʿale’n-naṣârâ. Allah’ın birliğine dair delilleri açıklayan ve hıristiyan düşüncesini reddeden bir eserdir (Kahire 1284, 1322).
2. et-Teysîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Tefsir usulüyle ilgili 3200’den fazla beyitten meydana gelen manzum bir eserdir (Kahire 1310).
3. Ṭahâretü’l-ḳulûb ve’l-ḫuḍûʿ li-ʿallâmi’l-ġuyûb. Tasavvufa dair bir eser olup Kahire’de altı baskısı yapılmıştır (1296, 1298, 1304, 1305, 1307, 1346).
4. er-Ravżatü’l-enîḳa fî beyâni’ş-şerîʿa ve’ṭ-ṭarîḳa. Şeriatla tarikat arasındaki ilişkileri değerlendiren muhtasar bir eserdir (Kahire 1320).
5. Ġāyetü’t-taḥrîr fî nesebi ḳuṭbi’l-ʿaṣr seyyidinâ Aḥmed er-Rifâʿi’l-kebîr (Kahire 1315).
6. el-Maḳṣadü’l-esnâ fî şerḥi’l-esmâʾi’l-ḥüsnâ (Kahire 1330).
BİBLİYOGRAFYA
Tâcü’l-ʿarûs, “dyr” md.
İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 509.
Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), VIII, 199-209.
İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 551-552.
İbnü’l-Mülakkın, Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ, s. 447, 521-533.
İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 181-182.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 304-306.
Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 202.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 195, 492, 749, 924; II, 1012, 1034, 1118, 1389, 2003.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 450.
Harîrîzâde, Tibyân, II, vr. 273b-279b.
Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Bulak 1306, V, 234.
Sayyâdî, Ḳılâdetü’l-cevâhir, Beyrut 1301, s. 405-410.
Serkîs, Muʿcem, I, 900-901.
Brockelmann, GAL, I, 588-589; Suppl., I, 810-811.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 60; II, 494, 604.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 580-581.
Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâʾ, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), II, 72.
Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 285-286.
