DÛRÎ, Abdülazîz

Irak’ta Selâhaddin’e bağlı bir ilçe olan Dûr’da doğdu. Cebûr aşiretinin Şüveyfât koluna mensuptur. İlk eğitiminin ardından hâfızlığını yaptı, orta öğrenimini 1936’da Bağdat’ta tamamladı. Aynı yıl üniversite tahsili için burslu olarak Londra’ya gitti. Lisans öğrenimi gördüğü Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu’ndan 1940’ta mezun oldu. Vladimir F. Minorsky’nin danışmanlığında hazırladığı Studies on the Economic Life of Mesopotamia during the Fourth Century A.H. adlı teziyle doktor unvanı aldı (1942). Kendisine Londra Üniversitesi’nde kalması teklif edildiyse de kabul etmeyip ülkesine döndü.

1943-1948 yıllarında Bağdat’ta dönemin en yüksek eğitim kurumu olan Dârü’l-muallimîne’l-âliye’de (Yüksek Öğretmen Okulu) İslâm tarihi dersleri verdi. Bağdat Üniversitesi’nin kurucu heyetinde yer aldı. 1949’da Maarif Vekâleti’ne bağlı tercüme bürosunun müdürlüğüne getirildi. Bağdat Üniversitesi’nin ilk nüvesini oluşturan Edebiyat Fakültesi’nin kuruluşuyla görevlendirildi ve uzun süre dekanlığını yaptı (1949-1958). 1955-1956’da Londra Üniversitesi’nde bulundu. 1959-1960’ta Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde misafir öğretim üyeliği, 1963-1968 yıllarında Bağdat Üniversitesi’nde rektörlük yaptı. 1969’da Irak’taki siyasî istikrarsızlık yüzünden ülkesini terkedip bir yıl Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde çalıştı. 1970’ten itibaren Ürdün Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne öğretim üyesi tayin edildi. Bundan sonra idarî görev almayıp öğretim ve araştırma faaliyetleriyle meşgul oldu, Ürdün’de İslâm tarihçilerinin yetişmesine büyük katkı sağladı. 2005 yılına kadar bu üniversitede ders vermeyi sürdürdü. 19 Kasım 2010’da Amman’da vefatına kadar Ürdün Üniversitesi lisans üstü öğretim danışmanlığına devam etti. Dûrî’nin eserleri Arap dünyasında olduğu kadar uluslararası akademik çevrelerce de büyük takdir görerek yabancı dillere çevrilmiş, kendisi pek çok kurumdan fahrî doktora unvanı ve ödül almıştır.

Abdülazîz ed-Dûrî temel olarak üç alanda çalışma yapmıştır. İlmî hayatının ilk döneminde İslâm tarihi ve özellikle İslâm ekonomisi ve sosyal tarihi, daha sonraki dönemlerde tarih felsefesi ve metodolojisi, nihayet Arap milleti ve hüviyetinin teşekkülü üzerine eserler vermiştir. Eserleri ve yetiştirdiği talebeleriyle Arap tarihçiliğinde bir ekol haline gelmiş, “şeyhu’l-müerrihîne’l-Arab” lakabıyla tanınmış ve İslâm tarihine yeni bir bakış açısı getirmiştir. Tarihi, kimliğin oluşumunda önemli bir âmil olarak gören Dûrî sadece siyasal olayları ele alan tarih yazıcılığını eksik bulur; tarihin kültürel, dinî, ekonomik ve sosyal yönlerine eğilmenin, bütüncül tarihin gerekliliğine inanır. Râvilerin ve tarihçilerin eğilimlerini bilmeden tarih yazmanın isabetli olmadığını, bu sebeple önce kaynakların ve müelliflerin incelenmesi gerektiğini ifade eder. Bundan dolayı bir İslâm tarihi metodolojisi geliştirmeye çalışmış, tarihçilerin kişiliklerini ve kaynakları yoğun bir tenkide tâbi tutmuştur. Muḳaddime fî târîḫi ṣadri’l-İslâm ve Dirâsât fi’l-ʿuṣûri’l-ʿAbbâsiyyeti’l-müteʿaḫḫire gibi eserlerinde İslâm tarihine kapsamlı biçimde yaklaşmış, tarihi Batı merkezci anlayışın dışına çıkarıp ele almanın gerekliliğini vurgulamıştır. Tarihte kahramanlardan ziyade halkın ve kültürel mirasın önemine dikkat çeken Dûrî’ye göre olayların sebepleri tek bir etkene değil çok girift etkenlerin bir araya gelmesine dayanmaktadır. Bu anlamda kendisi Ortaçağ İslâm dünyasında İbn Haldûn ve Makrîzî’nin, modern dönemde ise Annales ekolünün Arap âlemindeki temsilcisi sayılır. Dûrî Eskiçağ, Ortaçağ, modern dönem gibi ayırımların Avrupa tarihinden hareketle yapıldığını ve İslâm tarihi için geçerli olmadığını söyler.

Dûrî onuruna, Arap dünyasının önde gelen düşünür ve tarihçilerine ait makalelerin yer aldığı bir çalışma yayımlanmıştır (Buḥûs̱ ve dirâsât mühdât ilâ ʿAbdilʿazîz ed-Dûrî, Amman 1995). Ürdün’ün en köklü kültür kurumlarından olan Müessesetü Abdilhamîd Şûmân (Amman, Ürdün) 1999 yılında Abdülazîz ed-Dûrî’yi şeref konuğu olarak ilân etmiş, onun için bir toplantı düzenleyerek burada sunulan tebliğleri kitap halinde neşretmiştir (ed. Zeyd Ebü’l-Hâc, ʿAbdülʿazîz ed-Dûrî: İnsânen ve müʾerriḫan ve müfekkiran, Amman 2000). Arap dünyasının en önemli kültür kurumu ve yayınevlerinden Merkezü dirâsâti’l-vahdeti’l-Arabiyye de (Beyrut, Lübnan) Abdülazîz ed-Dûrî ve tarihçiliğiyle ilgili bir toplantı tertip ederek sonucunu ʿAbdülʿazîz ed-Dûrî, evrâḳ ve şehâdât, ḥalḳa niḳāşiyye adıyla yayımlamıştır (Beyrut 2009). Dûrî’nin eserlerinin tamamı Merkezü dirâsâti’l-vahdeti’l-Arabiyye tarafından 2000’li yıllarda tekrar neşredilmiştir. Înâs Sabâh Mühennâ, Manṭıḳu’l-ḥaḍâre ʿinde ʿAbdilʿazîz ed-Dûrî (Beyrut 2008), Abdullah el-Cebbûrî ed-Duktûr ʿAbdülʿazîz ed-Dûrî, müʾerriḫu’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye adıyla birer eser kaleme almışlardır (Bağdat, Mecmau’l-ilmiyyi’l-Irâkī, 2013).

Eserleri. Telif. 1. Târîḫu’l-ʿIrâḳı’l-iḳtiṣâdî fi’l-ḳarni’r-râbiʿi’l-hicrî. Müellifin İngilizce doktora tezinin Arapça çevirisi olup (Bağdat 1945, 1948; Beyrut 1974, 1986) IV. (X.) yüzyılda Irak bölgesinde askerî iktâın ortaya çıkışı, gayri meşrû ve olağan üstü vergilerin konması, paraların değeriyle oynanması, sarraflık düzeninin zirveye ulaşması ve dikkati çeken bir sermayedar tabakasının teşekkülü gibi değişim ve dönüşümleri ele alan kapsamlı bir çalışmadır. Eser, Kral Faysal Uluslararası İslâm Araştırmaları ödülü ve Ürdün el-Cem‘iyyetü’l-ilmiyyetü’l-melekiyye madalyasıyla ödüllendirilmiştir.

2. el-ʿAṣrü’l-ʿAbbâsiyyü’l-evvel, dirâset fi’t-târîḫi’s-siyâsî ve’l-idârî ve’l-mâlî (Bağdat 1945; Beyrut 1988, 1997, 2006, 2007).

3. Dirâsât fi’l-ʿuṣûri’l-ʿAbbâsiyyeti’l-müteʾaḫḫire (Bağdat 1949; Beyrut 2007).

4. Muḳaddime fî târîḫi ṣadri’l-İslâm (Bağdat 1949; Beyrut 1984, 2007). Dûrî’nin 1943-1948 yıllarında Bağdat’ta Dârü’l-muallimîne’l-âliye’de verdiği İslâm tarihi derslerine ait notlarını içeren bir eserdir. Tarihi bir mâlûmat yığını olarak görme ve siyasal olayları ardı ardına sıralama usulüne karşı çıkan Dûrî tarih çalışmalarında yapılan kültür, ekonomi ve sosyal tarih gibi ayırımların gereksiz olduğunu söyler. Müellif bu eserinde, şarkiyatçıların müslüman tarihçileri de etkileyen ilk dönem İslâm tarihinde yaşanan anlaşmazlık ve bölünmelerle ilgili iddialarını reddederek temel tezini İslâmî görüşle kabilevî akımın çatışmasına dayandırmaktadır. Ona göre İslâm’ın ilk dönemindeki ihtilâfların temelinde eskiyi temsil eden kabilecilik anlayışıyla (asabiyye) yeniyi temsil eden İslâmî anlayış arasındaki çekişme yatmaktadır. Dûrî bu eserinde bir tarih felsefesi ortaya koymaya çalışır. Eser Hayrettin Yücesoy tarafından İlk Dönem İslâm Tarihi, Bir Önsöz adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1991).

5. en-Nüẓumü’l-İslâmiyye (Bağdat 1950; Beyrut 2008). Eserde İslâm’ın ilk asırlarında siyasî, malî ve idarî sistem incelenmektedir.

6. Muʿcezü târîḫi’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye (Bağdat 1952, Nâcî Ma‘rûf ile birlikte).

7. Baḥs̱ fî neşʾeti ʿilmi’t-târîḫ ʿinde’l-ʿArab (Bağdat 1960; Beyrut 1960, 1993, 2005, 2007; Riyad 1420/2000). İslâm’ın ilk üç asrında İslâm tarihçiliğinin doğuşu, gelişimi ve ilk temsilcileriyle ilgili olan eser Lawrence I. Conrad tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (The Rise of Historical Writing among the Arabs, Princeton 1983).

8. el-Cüzûrü’t-târîḫiyye li’l-ḳavmiyyeti’l-ʿArabiyye (Beyrut 1960, 1980, 2008).

9. Muḳaddime fi’t-târîḫi’l-iḳtiṣâdiyyi’l-ʿArabî (Beyrut 1960, 1987, 2007). Eserde İslâm tarihini anlamada iktisat tarihinin rolü ile iktisadî ve içtimaî hayatla siyasetin birbiriyle girift bir ilişki içinde bulunduğu ortaya konmaya çalışılmaktadır. Ayrıca VII-XIX. yüzyıllar arasındaki İslâm iktisat tarihinin ana hatlarıyla ele alındığı eser Almanca (Arabische Wirtschaftsgeschichte, trc. Jürgen Jacobi, München 1979) ve Türkçe’ye (İslam İktisat Tarihine Giriş, trc. Sabri Orman, İstanbul 1991) çevrilmiştir.

10. İbn Ḫaldûn ve’l-ʿArab, mefhûmü’l-ümmeti’l-ʿArabiyye (Kahire 1961).

11. el-Cüzûrü’t-târîḫiyye li’ş-Şuʿûbiyye (Beyrut 1962, 1981, 1986).

12. et-Tekvînü’t-târîḫî li’l-ümmeti’l-ʿArabiyye, dirâse fi’l-hüviyye ve’l-vaʿy (Beyrut 1984, 1985, 1986). İslâm öncesinden başlayarak XX. yüzyılın başlarına kadar Arap milleti, Arap kimliği ve bilincinin oluşum süreciyle bu bilincin modern döneme kadar sürekliliği ve geçirdiği dönüşümlerin ele alındığı eseri Lawrence I. Conrad İngilizce’ye çevirmiştir (The Historical Formation of the Arab Nation, London 1987).

13. Nâṣırüddîn el-Esed beyne’t-türâs̱ ve’l-muʿâṣara (Beyrut 2002). Ürdünlü edebiyatçı, düşünür ve devlet adamı Nâsırüddin el-Esed’in düşüncelerini konu edinir.

Diğer Eserleri: el-Cehbeẕe ve’ṣ-ṣayrafe fi’l-ʿIrâḳ (Bağdat 1943), Târîḫu’l-ʿArab (Bağdat 1949, Nâcî Ma‘rûf, Mustafa Cevâd ve Hâlid el-Hâşimî ile birlikte), Fi’l-Vaʿyi’l-ʿArabî (Bağdat 1953), Naẓra ilâ târîḫi ṣadri’l-İslâm (Bağdat 1955), Ḍavʾün cedîd ʿale’d-daʿveti’l-ʿAbbâsiyye (Bağdat 1957), Müstaḳbelü’l-fikri’l-ʿArabî (Bağdat 1957), Neşʾetü’l-eṣnâf ve’l-ḫıref fi’l-İslâm (Bağdat 1959), el-Fikrü’l-ʿArabî fî devri’t-tecdîd ve’t-taḳlîd (Bağdat 1961).

Neşir: Anonim, Aḫbârü’d-devleti’l-ʿAbbâsiyye (Beyrut 1971, Abdülcebbâr el-Muttalibî ile birlikte); Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf (III, Wiesbaden-Beyrut 1978; c. IV/2. kısım, Beyrut 2001).

Abdülazîz ed-Dûrî dergilerde İslâm tarihi, iktisat tarihi ve tarihçilik üzerine Arapça ve İngilizce pek çok makale yayımlamış, uluslararası ilmî toplantılarda bildiriler sunmuş, çeşitli ansiklopedilere İslâm tarihiyle ilgili maddeler yazdığı gibi Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi için de “Bağdat”, “Deyrülcâselik”, “Divan”, “Emîr” ve “Enbâr” maddelerini telif etmiştir. Bir kısım makaleleri Evrâḳ fi’t-târîḫ ve’l-ḥaḍâre: el-Aʿmâlü’l-kâmile li’d-duktûr ʿAbdilʿazîz ed-Dûrî adıyla bir araya getirilmiştir (I-IV, Beyrut 2009), makalelerinden bazıları Türkçe’ye de çevrilmiştir: “Hükümet Kurumları” (İslâm Şehri, haz. R. B. Serjeant, trc. Elif Topçugil, İstanbul 1997, s. 63-82); “İbn Şihâb ez-Zührî ve İslâm Tarih Yazarlığının Başlamasındaki Rolü” (trc. Casim Avcı, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6 [Adapazarı 2002], s. 57-76).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 345-347 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.