EBÛ NUAYM, Fazl b. Dükeyn

130 yılı sonlarında (748) doğdu. Babası Amr’ın lakabı Dükeyn olduğu için Fazl b. Dükeyn diye meşhur oldu. Kûfe’deki dükkânlarında muhaddis Abdüsselâm b. Harb ile çarşaf, divan örtüsü gibi şeyler sattıkları için Mülâî, aşere-i mübeşşereden Talha b. Ubeydullah et-Teymî ailesinin himayesinde olması sebebiyle Kureşî, Talhî ve Teymî, Kûfeli olduğu için Kûfî nisbeleriyle ve gözleri şehlâ olduğundan Ahvel lakabıyla anılmıştır.

Emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs unvanıyla anılan Ebû Nuaym, A‘meş, Şu‘be, Süfyân es-Sevrî, Şerîk, Mâlik b. Enes ve Ebû Hanîfe gibi âlimlere talebelik etmiş olup Süfyân es-Sevrî’nin hocalarından 100 kadar âlimden faydalandığını söylemiştir. Talebeleri arasında, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde kendisinden 175 hadis rivayet eden Buhârî’nin ayrı bir yeri vardır. Yahyâ b. Maîn, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Hanbel, Abd b. Humeyd gibi âlimler de ona talebelik ettiler. Abdullah b. Mübârek (ö. 181/797), Ebû Nuaym’ın rivayetlerini ihtiva eden eserleri inceledikten sonra bunlardan daha sahih bir hadis kitabı görmediğini söylemiş ve kendisinden hadis rivayet etmiştir. Ahmed b. Hanbel onun zeki, titiz ve güvenilir bir muhaddis olduğunu belirtir. Vekî‘ b. Cerrâh ile onu mukayese etmesini isteyenlere de Vekî‘in fıkıhta daha üstün olmasına karşılık Ebû Nuaym’ın râviler ve nesepleri konusunda ondan daha bilgili ve güvenilir olduğunu ifade etmiş, rivayet konusundaki ihtilâfların ölümünden sonra kitaplarına başvurularak çözümlendiğini söylemiştir. Yahyâ b. Maîn ise hayatında Ebû Nuaym ile Affân b. Müslim’den daha güvenilir bir kimse görmediğini ifade etmiştir. Onun bu kanaate varmasına sebep olan olay ilgi çekicidir. Ahmed b. Hanbel ile birlikte Ebû Nuaym’ı ziyarete giden İbn Maîn, Ahmed b. Hanbel’in karşı çıkmasına rağmen onun hâfıza gücünü ve telkin kabul edip etmediğini denemek istedi; Ebû Nuaym’ın hadislerinden otuz tanesini bir kâğıda yazarak her on hadisten sonra ona ait olmayan bir hadis ilâve etti ve bunları huzurunda okumaya başladı. Kendi rivayetlerini dinleyen Ebû Nuaym, ilâve edilen hadislere gelince bunların kendisine ait olmadığını belirtti; bu işin onu denemek maksadıyla yapıldığını anlayınca da çok öfkelendi. Ezberindeki bir hadisi hiç değişiklik yapmadan ve her defasında aynı lafızlarla rivayet etmesi, başkalarının tesir ve telkinine kapalı olması Ebû Hâtim er-Râzî’yi de ona hayran bırakmıştır. Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın Ebû Nuaym’ı kastederek, “Şu şehlâya ters düşmedikten sonra bana muhalefet edilmesinin hiç önemi yoktur” demesi de bu sebeple olmalıdır.

Âlimlere Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olduğunu söyletmek üzere Abbâsî Halifesi Me’mûn tarafından yaptırılan baskıya (bk. MİHNE) Ebû Nuaym da uğradı. Kûfe’de sorguya çekilmeden önce bazı dostları sorgu esnasında kötü muamele yapıldığından bahsedince Ebû Nuaym elbisesinin bir düğmesini koparıp eliyle kırdıktan sonra şöyle dedi: “Baskı dediğiniz şey netice itibariyle kamçıyla dövülmekten ibarettir. Benim boynumun şu düğme kadar bile değeri yoktur.” Ebû Nuaym Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olmadığını söylemekle kalmamış, kızı Süleyhâ’nın rivayetine göre, bu iddia sahiplerinin küfre girdiği kanaatini taşımakta olup görüştüğü 870 kadar (bir rivayette 700’den fazla) muhaddisin hiçbirinin Kur’an mahlûktur demediğini, böyle diyenlerin zındık kabul edildiğini ifade etmiştir.

Ebû Nuaym 29 Şâban 219’da (8 Eylül 834) Kûfe’de vefat etti.

Çok mütevazi olan Ebû Nuaym, büyük âlim A‘meş’ten bir hayli hadis rivayet etmesini hayranlıkla karşılayan muhaddislere, asıl hayranlık duyulması gereken kimsenin A‘meş olduğunu, onun yanında kendisinin bir değeri bulunmadığını söylerdi. Hz. Ali’yi fazlaca sevme anlamında Şiî kabul edilmekte, ancak onun, “Melekler Muâviye’ye hakaret ettiğimi yazmamışlardır” şeklindeki sözü yaygın anlamdaki Şiîlik’le ilgisi bulunmadığını göstermektedir. İbnü’l-Esîr, Ebû Nuaym’ın Şiî olduğunu söyledikten sonra kendisine bağlı Dükeyniyye denilen bir grubun bulunduğunu kaydetmektedir.

Ebû Nuaym çok fakirdi. Kendilerine hadis rivayet ettiği kişilerden (Zehebî’ye göre halifeden) bir miktar para aldığı için onu kınayanların haksız olduklarını söylemiş, evdeki on üç nüfusun yiyecek bir şeyi bulunmadığını hatırlatmıştır (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, X, 152).

Eserleri. 1. Kitâbü’ṣ-Ṣalât. Eserin birinci kısmından on beş sayfa Beyrut’ta Sâmî Haddâd’ın özel kütüphanesinde bulunmaktadır (Sezgin, I, 101).

2. Tesmiyetü me’ntehâ ileynâ mine’r-ruvât ʿan Ebî Nuʿaym. Ebû Nuaym el-İsfahânî (ö. 430/1038) tarafından hazırlanan bu risâlenin Zâhiriyye Kütüphanesi’nde iki nüshası mevcuttur (Hadis, nr. 387, vr. 50^a-56^a; Mecmua, nr. 24/16, vr. 169^a-177^a).

Ebû Nuaym’ın İbn Sa‘d, Buhârî ve İbn Hacer gibi âlimlerin kitaplarında iktibasta bulundukları et-Târîḫ adlı bir eseriyle İbnü’n-Nedîm’in sözünü ettiği Kitâbü’l-Menâsik ve Kitâbü’l-Mesâʾil fi’l-fıḳh adlı kitapları da bulunmakta, ayrıca bir de tefsir yazdığı kaydedilmektedir. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin, Fazl b. Dükeyn’den âlî isnadla kendisine gelen yetmiş sekiz rivayeti bir cüzde topladığı söylenmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 200-201 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.