https://islamansiklopedisi.org.tr/ebut-tufeyl
Uhud Gazvesi’nin cereyan ettiği yıl doğdu (3/625). Bazı kaynaklarda adının Amr olduğu zikredilmekteyse de doğrusu Âmir’dir. Benî Kinâne’ye mensup olduğu için Kinânî nisbesiyle de anılır. Hz. Peygamber’den başka dört halifeden, ayrıca Muâz b. Cebel, Huzeyfe b. Yemân, Abdullah b. Mes‘ûd ve İbn Abbas gibi sahâbîlerden rivayette bulunmuştur. Kendisinden de Katâde b. Diâme, Zührî, Amr b. Dînâr gibi tâbiîler hadis rivayet etmişlerdir. Hayatının sekiz yılını Hz. Peygamber devrinde geçirdiğini söylemiş, Resûl-i Ekrem’i vedâ haccında Kâbe’yi tavaf ederken gördüğünü bizzat belirtmiştir (Müslim, “Ḥac”, 257). Hz. Ali’ye yakınlığı ile bilinen Ebü’t-Tufeyl yaptığı savaşlarda onun yanında yer almış, Hz. Ali’nin vefatından sonra Mekke’ye giderek hayatının sonuna kadar orada kalmıştır. Anlaşıldığına göre Muâviye döneminde bir görevle onun yanına gitmiş, huzurda bulunan bazı kimselerin Hz. Ali ile yaptıkları savaşlarda Ebü’t-Tufeyl’in kendilerine kılıcı ve diliyle çok zarar verdiğini hatırlatmaları üzerine her birine hak ettiği cevabı vermiştir. Muâviye kendisine Hz. Ali’ye duyduğu özlemin derecesini sormuş, o da, “Hz. Mûsâ’nın annesi Mûsâ’yı Nil’e bıraktıktan sonra onu nasıl özlediyse ben de o haldeyim, belki ondan da çok hasret çekiyorum” demiştir. Hz. Hüseyin’in kanını yerde bırakmamak için Emevîler’e karşı açılan savaşlarda Muhtâr es-Sekafî ile ön planda yer almıştır. Onun öldürülmesinin (67/687) ardından tarih sahnesinde görülmediği, ancak daha sonra İbnü’l-Eş‘as’la birlikte yine Emevîler’e karşı harekete geçtiği söylenmektedir.
Ömer b. Abdülazîz devrine kadar yaşayan Ebü’t-Tufeyl 100 (718-19) yılında Mekke’de vefat etti; böylece bütün ashap arasında en son vefat eden sahâbî olarak tanındı. Bu tarih 102, 104, 107, 108, 110 olarak da zikredilmiştir.
Ebü’t-Tufeyl’in Kütüb-i Sitte’nin her birinde rivayetleri bulunmakta, on beş rivayeti de Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde yer almaktadır. Hz. Peygamber’in sekiz (veya yirmi beş) kadar hadisini ve söylendiğine göre Hz. Ali’nin çeşitli söz ve haberlerini rivayet etmiştir. Şairlik yanı da bulunan Ebü’t-Tufeyl’in şiirlerinden elli beyit el-Eġānî’de (XV, 148-156), İbnü’l-Eş‘as’la beraber öldürülen oğlu Tufeyl için söylediği bir mersiye de muhtelif kitaplarda bulunmaktadır.
Hz. Ali’ye yakınlığı sebebiyle “Şiî” diye de anılan Ebü’t-Tufeyl, Hz. Ali’yi daha çok sevmekle beraber Hz. Ebû Bekir ve Ömer’in faziletini de kabul etmiş, Hz. Osman’ın şehâdetinden duyduğu üzüntüyü dile getirmiş ve Hz. Ali taraftarlığı sebebiyle Hâricîler’in düşmanlığını kazanmıştır.
Şiî muhaddis Abdülazîz b. Yahyâ el-Celûdî (ö. 332/944’ten sonra) Ebü’t-Tufeyl’in hayatına dair Aḫbâru Ebi’ṭ-Ṭufeyl adıyla bir eser yazmış, Tayyib Aşşâş et-Tûnisî de Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye’de (sy. 10, Tunus 1973) onun hayatını ve şiirlerini incelemiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Wensinck, el-Muʿcem, VIII, 134.
Müsned, V, 453-456.
Müslim, “Ḥac”, 257.
Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, VI, 446-447.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, I, 198-199.
İbn Kuteybe, el-Maʿârif (Ukkâşe), s. 341-342.
Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, XV, 147-156.
İbn Hazm, Cemhere, s. 183.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe, III, 145-146; VI, 179-181.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, III, 467-470.
Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, V, 87-88.
İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, V, 82-83.
a.mlf., el-İṣâbe, IV, 113.
Abdülkādir el-Bağdâdî, Ḫizânetü’l-edeb (Bulak), II, 91-93; IV, 40-44.
Ebü’l-Kāsım el-Mûsevî el-Hûî, Muʿcemü ricâli’l-ḥadîs̱, Beyrut 1403/1983, X, 42.
Sezgin, GAS, II, 412.
Hasan es-Sadr, Teʾsîsü’ş-Şîʿa, Beyrut 1401/1981, s. 186.
Abbas b. Bekkâr ed-Dabbî, Aḫbârü’l-vâfidîn mine’r-ricâl min ehli’l-Baṣra ve’l-Kûfe ʿalâ Muʿâviye b. Ebî Süfyân (nşr. Sekîne eş-Şihâbî), Beyrut 1404/1984, s. 25-28.
