EFDALÜDDÎN-i KÂŞÂNÎ

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Daha çok Baba Efdal diye tanınır. Nisbesinden, Kâşân’a 42 km. mesafede bulunan Merak’ta doğduğu anlaşılmaktadır. Doğum tarihi için verilen 582 (1186) ve 592 (1196) yılları kesin değildir. Eserlerinden çok iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Baba Efdal’in Nasîrüddîn-i Tûsî ile (ö. 672/1274) ilişkilerine dair tezkirelerde verilen bilgiler yanlıştır. Tûsî ile ilişkisi, hocası Kemâleddin Muhammed Hâsib’in onun öğrencisi olmasından ibarettir. Bu yanlışlığa yol açan iki rubâî de Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait değildir. Ayrıca onun Baba Efdal’i korumak amacıyla Hülâgû’nun Kâşân’ı yakıp yıkmasına engel olduğuna dair rivayet de muhtemelen hayal ürünüdür. Efdalüddin’in ölümü için verilen 654 (1256), 664 (1266), Receb 666 (Nisan 1268) ve 667 (1268-69) tarihlerinin doğruluğu da şüphelidir. Ancak Kâtib Çelebi’nin iki defa (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 667; II, 1640) tekrarladığı 667 yılının daha doğru olma ihtimali vardır. Mezarı Merak’tadır.

Şair olmakla birlikte tasavvufî ve felsefî yönü daha ağır basan Efdalüddîn-i Kâşânî, eserlerinin büyük bir bölümünü özellikle İbn Sînâ’nın etkisiyle Farsça yazmış, gerek eserleri gerekse tercümeleriyle Farsça felsefe dilinin gelişmesinde büyük katkıları olmuştur. Ele aldığı konuları geniş bilgisi sayesinde kolay ve anlaşılabilir bir dille çözmeye çalışmış, mensur eserlerinde kullanmaktan çekindiği tasavvufî terim ve kavramlara şiir ve mektuplarında yer vermiştir.

Eserleri. Efdalüddîn-i Kâşânî’ye telif ve tercüme olarak irili ufaklı elliyi aşkın eser isnat edilmiş olup bunların tamamına yakını Müctebâ Mînovî ve Yahyâ Mehdevî tarafından Muṣannefât-ı Efḍalüddîn Muḥammed Meraḳī-i Kâşânî adıyla yayımlanmıştır (I-II, Tahran 1331-1337 hş.). Bu külliyat içinde yer alan başlıca mensur eserleri şunlardır:

1. ʿArżnâme. Baba Efdal’in felsefesini tam olarak yansıtan eser “arz” adı verilen dört bölümden meydana gelmiştir (Muṣannefât, s. 147-253). Birinci bölümde unsurlar, cisim, mekân, hareket, zaman, illet gibi fizik konuları üzerinde durulmuş; ikinci bölümde yaratılış ve cisimlerde hareketin başlangıcı (mebde) konusu işlenmiş; üçüncü bölümde akıl, gerçek, misal, küllî ve cüz’î, ruhanî ve cismanî âlemler, bilgi bölümleri, cevher ve arazdan; dördüncü bölümde âlimden (dânende) ve bilgiden (dâniş) söz edilmiştir.

2. Câvidânnâme. Dört bölümden ibaret olan eserin (Muṣannefât, s. 259-326). “Aksâm-ı Ulûm be-Tarîk-i Küllî” başlıklı birinci bölümünde bilgi türleri, âhiretin üstünlüğü, âfak ve enfüsten (âlem ve insandan); “Şinâhten-i Hod” adlı ikinci bölümde öteki dünya hakkında bilgiden, düşünce ve dillerdeki farklılıklardan; “Şinâhten-i Âgāz” başlıklı üçüncü bölümde mekân, zaman, hareket, varlığın başlangıcı (mebde) gibi fizik ve metafizik problemlerden; “Şinâhten-i Encâm” adlı dördüncü bölümde meâd, âlem-i kebîr ve âlem-i sagīr gibi konulardan bahsedilmiştir.

3. Medâricü’l-kemâl. Bir adı da Güşâyişnâme olan eser “Heşt Der-i Süḫan” adıyla sekiz bölüme ayrılmış, her bir bölüme de “Güşâyiş-i Der” adı verilmiştir (Muṣannefât, s. 3-52). Aslı Arapça yazılan eseri müellif arkadaşlarının isteği üzerine Farsça’ya çevirmiştir. Eserde nefsin kemale ermesi, bilginin faydaları ve nefsi olgunlaştırmadaki etkisi gibi konular ele alınmıştır.

4. Râhencâmnâme. Zât, vücûd, bilgi, bilginin faydaları gibi ontoloji ve bilgi felsefesine dair konuları ihtiva eder (Muṣannefât, s. 55-80). Bu risâle Mînovî – Mehdevî neşrinden önce Seyyid Muhammed Mişkât tarafından Dânişkede-i Ma‘kūl ve Menkūl yayınları arasında da neşredilmiştir (Tahran 1315).

5. Risâle der ʿİlm ü Nuṭḳ (Minhâc-ı Mübîn). Efdalüddin’in el-Minhâcü’l-mübîn li-iṣâbeti’l-yaḳīn fi’l-manṭıḳ adını taşıyan Arapça eserinin kendisi tarafından yapılan Farsça çevirisidir (a.g.e., s. 477-579). Mantığa dair bu eserin Aristo veya İbn Sînâ’ya ait olduğu ileri sürülmüşse de Arapça aslında İbn Sînâ’nın “kıyâsü’l-hulf” tarifinin kabul edilmeyişi eserin Baba Efdal’e ait olduğunu göstermektedir. Eserde mantık tartışmaları için gerekli olan temel terimlerin de tarifleri verilir.

6. Sâz ü Pîrâye-i Şâhân-ı Pür-mâye. Devlet yönetimiyle ilgili olan bu risâlede hükümdarlarda bulunması gereken vasıflar ve onların halkla münasebetleri üzerinde durulmuştur (Muṣannefât, s. 83-110). Bu eser de daha önce Mubassırü’s-saltana Hüseyin b. Mahmûd-ı İsfahânî tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1311 hş.).

7. Mebâdî-i Mevcûdât-ı Nefsânî. Soyut varlıkların mahiyetlerinin konu edildiği bu küçük risâle (a.g.e., s. 585-597), daha önce Mecelle-i Cilve’de (y. 2, Tahran 1324, sy. 3, s. 121-128) yayımlanmıştır.

8. Eymenî ez Buṭlân-ı Nefs der Penâh-ı Ḫıred. Bu risâlede nefse hâkim olmanın önemi ve ruhu ilimle beslemenin gereği üzerinde durulmuştur (Muṣannefât, s. 601-609).

Külliyatta ayrıca Müntecebüddîn-i Hirâskânî (a.g.e., s. 717-728) ve Şemseddin Muhammed Duzvâkûş’un (a.g.e., s. 681-691) sorularına, Tâceddin Muhammed Nûşâbâdî (a.g.e., s. 706-709) ve Şemseddin lakaplı birinin (a.g.e., s. 710-717) mektuplarına verdiği cevaplar yer almaktadır. Efdalüddin’in Âyâtü’s-sanʿa fi’l-keşfi ʿan meṭâlibi ilâhiyyeti’s-sebʿa adlı eseri ise Câmiʿu’l-bidâye içinde (s. 201-204) Muhyiddin Sabrî el-Kürdî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1919).

Tek manzum eseri olan divançesinde üç kaside, on iki gazel ile rubâîleri yer alır (Muṣannefât, s. 674-676, 737-772). Ancak rubâîlerin hepsinin kendisine ait olması çok şüphelidir. Efdalüddin’in rubâîleri daha önce de Saîd-i Nefîsî tarafından Ber Rubâʿiyyât-ı Bâbâ Efḍal-i Kâşânî adıyla yayımlanmıştır (Tahran 1311 hş.).

Tercüme. 1. Risâle-i Nefs-i Arisṭoṭâlîs (Muṣannefât, s. 389-458; ayrıca nşr. Melikü’ş-Şuarâ Bahâr [Tahran 1316 hş.] ve Seyyid Muhammed Mişkât, önsöz Melikü’ş-Şuarâ Bahâr, [İsfahan 1333 hş./1954]). Aristo’nun De Anima adlı eserinin Arapça özetlerinden birinin çevirisidir.

2. Yenbûʿu’l-ḥayât (Muṣannefât, s. 331-385). Hermes’e, Eflâtun’a, bazan da Aristo’ya atfedilen ve Muʿâtebetü’n-nefs veya Zecrü’n-nefs adlarıyla da tanınan bu eser, Abdurrahman Bedevî tarafından el-Eflâṭûniyyetü’l-muḥdes̱e ʿinde’l-ʿArab içinde (s. 51-116) yayımlanmıştır (Kahire 1955).

3. Risâle-i Tüffâḥa (Muṣannefât, s. 113-144). Aristo’ya isnat edilen Liber de Pomo adlı apokrif eserin Arapça’sından Farsça’ya tercümesidir. Baba Efdal’in bu çevirisini D. S. Margoliouth İngilizce tercümesiyle birlikte “The Book of the Apple, Ascribed to Aristotle” başlığı altında neşretmiştir (JRAS, [1892], s. 187-252).

4. Muḫtaṣarî der Ḥâl-i Nefs (Muṣannefât, s. 461-466). Arapça aslı İbn Sînâ’ya atfedilen bu eser yedi bölümden ibarettir. Ruhun temizlik, sadelik gibi sıfatlarından bahseder.

Baba Efdalüddîn’e aidiyeti şüpheli olan, Gazzâlî’nin Kimyâʾü’s-saʿâde adlı eserinin birinci bölümünden yapılmış derleme niteliğindeki Çehâr ʿUnvân ve Şerḥ u Terceme-i Ḥay b. Yaḳẓân (İbn Sînâ’nın) adlı çevirilerle yanlışlıkla ona atfedilen ʿİlm-i Vâcib ve Şerḥ-i Fuṣûṣü’l-ḥikem adlı eserleri de ayrıca zikretmek gerekir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 453-455 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.