EKVA‘, İsmâil b. Ali

11 Cemâziyelâhir 1338’de (2 Mart 1920) San‘a’nın yaklaşık 100 km. güneyindeki Zemâr şehrinde dünyaya geldi. Yemenli âlim Muhammed b. Ali el-Ekva‘ın kardeşidir. Babasının kadı olmasından dolayı Kādî lakabıyla anıldı. Ekva‘ ilk eğitimine Zemâr’daki Şemsiyye Medresesi’nde başladı. Ardından babası ile diğer aile büyüklerinden ve Yemen’in önde gelen âlimlerinden Kur’an, hadis, fıkıh, nahiv gibi dersler okudu. Dinî ilimlerde çok sayıda ulemâdan icâzet aldı. Babasının vefatından sonra erken sayılacak bir yaşta Yemen’de mevcut yönetime karşı ortaya çıkan Ahrâr hareketine katıldı. Bunun ardından fikirleri ve mücadelesi yüzünden İmam Yahyâ Hamîdüddin döneminde ağabeyi Muhammed b. Ali ile beraber 1944’te tutuklanıp cezaevine konuldu. 1946’da tahliyesinden sonra 1948’de gerçekleşen ayaklanma başarısızlığa uğrayınca ikinci defa tutuklandı. Üç yıl süren tutukluluğunun ardından İmam Ahmed b. Yahyâ’nın izniyle hapisten çıktı, eğitim ve öğretim amacıyla İngiliz idaresindeki Aden şehrine gitti. Burada bir yandan öğretmenlik yaparken diğer yandan iki önemli siyasetçi Ahmed Muhammed Nu‘mân ve Muhammed Mahmûd ez-Zübeyrî ile görüştü, onların hareketine destek verdi. Daha sonra Mısır’da, Suriye’de ve hac vazifesini yerine getirmek üzere Mekke’de bulundu. 1961’de Yemen’e döndü ve Rusya’ya diplomat olarak gönderildi. Cumhuriyet rejiminin kurulduğu 1962 devrimine kadar bu görevini sürdürdü. Yemen’e dönünce Cumhuriyet yönetimi tarafından Kahire büyükelçiliğinde kültür ataşeliğine tayin edildi. 1964 yılından itibaren Dışişleri Bakanlığı bünyesinde maslahatgüzarlık, elçilik, büyükelçilik, Dışişleri bakan yardımcılığı gibi vazifelerde bulundu. Kadı Abdurrahman İryânî’nin (Eryânî) yönetime gelmesinin ardından kurulan yeni hükümette son olarak Enformasyon bakanlığı görevini üstlendi. Hükümetin 1969’da istifası üzerine siyaseti bıraktı ve uzun zamandan beri uzak kaldığı ilmî faaliyetlerine geri döndü.

Ekva‘ yazma eserleri ve tarihî değeri olan kitapları koruma altına almak amacıyla bir müessese kurdu. Sonraları el-Hey’etü’l-âmme li’l-âsâr ve dûri’l-kütüb ismiyle anılan bu kurumun başkanlığını 1990’da emekliye ayrılıncaya kadar yürüttü. Başkanlığı süresince vaktinin çoğunu ilmî araştırma, neşir ve arkeolojik çalışmalara ilişkin uluslararası kongrelere katılmaya ayırdı. Başta Arap ülkeleri olmak üzere birçok Avrupa ülkesine ve Amerika Birleşik Devletleri’ne ilmî seyahatler yaptı. Yine bu görevi sırasında Yemen Arkeoloji Müzesi’ni kurdu. Bu vesileyle Yemen’de tarihî eserlerin restorasyonuna katkı sağladı; çalışmalar neticesinde kaybolmaya yüz tutmuş olan nâdir eser ve yazmalar ortaya çıkarıldı. 1972’de San‘a Ulucamii’nin restorasyonu esnasında bulunan ve dünyada en eski Kur’an nüshası olarak kabul edilen yazma nüshalara bu çalışmalar sırasında ulaşıldı. İsmâil b. Ali el-Ekva‘ 20 Şevval 1429 (21 Ekim 2008) tarihinde vefat etti. Yaptığı çalışmalarla adından söz ettiren ve çok sayıda projeye katkı sağlayan Ekva‘ uluslararası birçok kuruluş tarafından ödüllendirilmiştir (http://www.ircica.org/ircica-award-for-patronage-in-the-preservation-of-cultural-heritage-and-promotion-of-research-2003/irc489.aspx; http://www.akdn.org/akaa_award9_awards_detail4.asp).

Eserleri. 1. Neşvân b. Saʿîd el-Himyerî (Beyrut 1985). Zeydî âlimi ve şair Neşvân’a dair bir eserdir.

2. el-Ems̱âlü’l-Yemâniyye (I-II, Beyrut 1968; Beyrut-San‘a 1405/1984). Atasözlerini ve deyimleri alfabetik sırayla açıklayan bir çalışmadır.

3. el-İmâm Muḥammed b. İbrâhîm el-Vezîr ve kitâbühû el-ʿAvâṣım ve’l-ḳavâṣım (Amman 1988; Beyrut 1418/1997). Yemenli Zeydî-Selefî âlimi Ebû Abdullah İbnü’l-Vezîr’in (ö. 840/1436) hayatı ve adı geçen eseriyle ilgilidir.

4. Hicerü’l-ʿilm ve meʿâḳılüh fi’l-Yemen (I-V, Beyrut-Dımaşk 1416/1995). Müellifin 1970’te başlayarak üzerinde uzun yıllar çalıştığı bu ansiklopedik eserde Yemen’de ilmî amaçlarla hicret edilen, ilim kalesi olarak adlandırılacak 500 civarında merkezden ve buralarda yetişen âlimlerden bahsedilmektedir. Ayrıca Yemen’deki Ehl-i sünnet ulemâsı hakkında geniş bilgiler içermesi bakımından önemlidir. Müellif eserine el-Müstedrek ʿalâ hiceri’l-ʿilm ve meʿâḳılihî fi’l-Yemen adıyla bir zeyil yazarak (Beyrut-Dımaşk 1424/2003) önceki baskıda yapılan hataları düzeltmiş ve eksiklikleri tamamlamıştır.

5. ed-Devletü’r-Resûliyye fi’l-Yemen, 626-858/1228-1454 (Aden 2003).

6. Zeydiyye: Neşʾetühâ ve muʿteḳadâtühâ (Beyrut 1412/1992, 1417/1997, 1421/2000).

7. el-Medârisü’l-İslâmiyye fi’l-Yemen (Dımaşk 1980; Beyrut 1400/1980, 1406/1986). Eserde Yemen’deki ve özellikle Resûlîler zamanında faal olan medreselerle buradaki ilmî faaliyetler hakkında önemli bilgiler verilmektedir.

8. Meḥâlîfü’l-Yemen (Abû Dabi 2002). Yemen’in belli başlı bölgeleri, kabileleri, dil ve edebiyatıyla ilgili eserlere dairdir.

9. Aʿrâf ve teḳālîdü ḥükkâmi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî (Beyrut 1994). İslâm döneminde Yemen’deki örfî hukuk, idarecilerin âdet ve geleneklerine dairdir.

10. Eʾimmetü’l-ʿilmi’l-müctehidîn fi’l-Yemen (Amman 2002).

Bunların yanında İsmâil b. Ali el-Ekva‘, Muhammed b. Ahmed el-Hacerî’nin Mecmûʿu büldâni’l-Yemen ve ḳabâʾilihâ adlı eseriyle (I-IV, Dımaşk-San‘a 1404/1984) Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân’ında geçen Yemen’deki yer adlarına dair bölümleri neşretmiş (el-Büldânü’l-Yemâniyye ʿinde Yâḳūt el-Ḥamevî, Küveyt 1985; Beyrut-San‘a 1408/1988), ayrıca el-Mevsûʿatü’l-Yemeniyye’ye (I-IV, Beyrut 1423/2003) çok sayıda madde yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 397-398 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.