EKVA‘, Muhammed b. Ali

San‘a’nın yaklaşık 100 km. güneyindeki Zemâr şehrinde dünyaya geldi. Hivâlî nisbesiyle anılır. İlk dinî eğitimini babasından ve şehirdeki diğer hocalardan aldı. Babasının görevi sebebiyle 1923’te İb şehrine yerleştiyse de bu görev uzun süreli olmadı ve tekrar Zemâr şehrine döndü. Burada kendini ilme verdi; dönemin önemli âlimlerinden Kadı Yahyâ b. Muhammed’in derslerine devam etti. 1937 yılı Ekva‘ın hayatında bir dönüm noktasıdır. Ekva‘, ziyaret amacıyla İngiltere’nin sömürgesi olan Aden’e gittiğinde daha önce görmediği güzelliklerle ve modern bir hayatla karşılaştı. Bu döneme ait bazı şairlerin divanlarını, İslâmî uyanışı etkileyen Cemâleddîn-i Efgānî, Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ, Emîr Şekîb Arslan ve Abdurrahman el-Kevâkibî gibi âlimlerin kitaplarını satın alma imkânını elde etti. Bu yıllarda Filistinli Muhammed Ali Tâhir’in çıkardığı eş-Şebâb gazetesinde yazı yazmaya başladı. Talebeleri onun burada elde ettiği birikim ve tecrübelerinden çok faydalandı.

Diğer taraftan ülkesindeki siyasal sıkıntılara kayıtsız kalamayan Ekva‘, Yemen’in idaresini üstlenmiş olan İmam Yahyâ Hamîdüddin (1904-1948) ve oğullarının halka zulmetmelerine karşı çıktı. Özellikle 1943’te devlet hazinesinde zekât olarak toplanan kışlık erzak bulunmasına rağmen İb, San‘a gibi Yemen’in pek çok şehrinde binlerce insanın açlıktan ölmesine tepki gösterdi. Bu olaydan sonra bütün çalışmalarını siyasete yöneltti. Bu amaçla Cumhuriyet Meclisi’nin eski başkanı Abdurrahman b. Yahyâ ve Hasan b. Muhammed ed-Duays gibi seçkin bir zümre ile beraber “emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker” prensibiyle Islah Cemiyeti’ni kurdu (1944). Merkezi İb şehri olan cemiyetin liderliğine Ekva‘ getirildi. Daha sonra cemiyet İmam Yahyâ ve oğullarının zulmünden kaçarak Aden şehrine sığınan, liderliğini Ahmed Muhammed Nu‘man ve Muhammed Mahmûd ez-Zübeyrî’nin üstlendiği Ahrâr hareketiyle ittifak kurdu. İttifakın ardından hareket Terîm, San‘a, Zemâr gibi şehirlerde güçlenmeye başladı. Bundan rahatsızlık duyan Yemen yönetimi aralarında Ekva‘ın da yer aldığı cemiyet üyelerini 1944’te tutuklattı. Ekva‘ üç yıl sonra tahliye edildi ve İmam Yahyâ’nın öldürülmesine kadar (17 Şubat 1948) faaliyetlerine gizlice devam etti. Ancak iktidara gelen yeni yönetim zamanında da durum değişmedi. İmam Yahyâ’dan sonra İmam Ahmed b. Yahyâ döneminde (1948-1962) başta Ekva‘ olmak üzere Hizbü’l-ahrâr’ın kurucuları yeniden hapse atıldı. İlk yıllarda oldukça sıkıntılı geçen tutukluluk hayatı daha sonra normale döndü. Hapishanenin bu dönemde Ekva‘ için kültürel ve siyasal bir ortam haline geldiği görülmektedir. Dışarıdan kitapların getirilmesi ve öğretim faaliyetine izin verilmesi hapishaneyi bir medreseye dönüştürdü. Ekva‘, yedi yıl süren tutukluluk sürecinde Arapça dersleri verdi, ayrıca Hemdânî’nin Kitâbü’l-İklîl’inin tahkik çalışmalarına devam etti. Tahliye edildiği 1955’ten sonra onun için yeni bir dönem başladı. Getirildiği kadılık görevine cumhuriyetin ilân edildiği 1962 yılına kadar devam etti. Ardından Adalet bakanı yardımcılığı (1963), Adalet bakanlığı, Vakıflar bakanlığı (1964) ve telif ve yayın komisyonu başkanlığı gibi görevler üstlendi. Bu dönemde ülkenin yönetim şekli hakkında devam eden cumhuriyet-krallık tartışmalarıyla yakından ilgilendi. Yazılarında ve konuşmalarında cumhuriyet yönetimini tercih ettiğini bildirdi. Ekva‘ 14 Kasım 1998 tarihinde vefat etti.

Eserleri. Telif. 1. Ṣafḥa min târîḫi’l-Yemeni’l-ictimâʿî ve ḳıṣṣa ḥayâtî (I-II, Dımaşk 1970, 1990).

2. el-Yemenü’l-ḥaḍrâ: Mehdü’l-ḥaḍâra (Kahire 1971; San‘a 1402/1982). Eserde genel İslâm tarihinin yanında Yemen’in idarî, siyasî ve sosyal hayatından, coğrafî ve tarımsal özelliklerinden bahsedilmekte, ayrıca bölgede yaşayan kabilelere ve tarihî eserlere ilişkin mâlûmat verilmektedir.

3. el-Ves̱âʾiḳu’s-siyâsiyyetü’l-Yemeniyye: min ḳubeyli’l-İslâm ilâ sene 332 (Bağdat 1396/1976).

4. Ḥayâtü ʿâlim ve emîr: Yaḥyâ b. Muḥammed el-Eryânî el-Yaḥṣubî ve İsmâʿîl b. Muḥammed Bâ Selâme el-Kindî ve ṣafḥa mechûle min târîḫi’l-Yemeni’l-muʿâṣır (I-II, San‘a 1407/1987).

5. Aḥdâs̱ü s̱evre 1955 (San‘a 2004).

Neşir: Hemdânî, Kitâbü’l-İklîl min aḫbâri’l-Yemen ve ensâbi Himyer (I-II, Kahire 1963-1966; Bağdat 1977-1980; I-II, VIII, X; San‘a 2004, 2008), Ṣıfatü Cezîreti’l-ʿArab (Beyrut 1394/1974; Riyad 1974, 1977), Kitâbü Ḳaṣîdeti’d-dâmiġa (Kahire 1978); Umâre el-Yemenî, Târîḫu’l-Yemen el-müsemmâ el-Müfîd fî aḫbâri Sanʿa ve Zebîd (Kahire 1967, 1976; Dımaşk 1979); İbnü’d-Deyba‘, Kitâbü Ḳurreti’l-ʿuyûn bi-aḫbâri’l-Yemeni’l-meymûn (I-II, Kahire 1971-1977); Îsâ b. İbrâhim er-Rebî‘, Niẓâmü’l-ġarîb fi’l-luġa (Dımaşk 1400/1980); Muhammed b. Sâlih b. Hasan el-İsâmî es-San‘ânî, Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’l-emṣâr (Beyrut 1985); Muhammed b. Hasan ez-Zemârî el-Himyerî, Ḥayâtü’l-İmâm eş-Şevkânî: Kitâbü’t-Tikṣâr fî cîdi zamâni ʿallâmeti’l-eḳālîm ve’l-emṣâr Şeyḫi’l-İslâm Muḥammed b. ʿAlî eş-Şevkânî (San‘a 1411/1990); Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, es-Sülûk fî ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’l-mülûk (San‘a 1414/1993, 1416/1995); İbn Mâlik el-Hammâdî, Keşfü esrâri’l-Bâṭıniyye ve aḫbâri’l-Ḳarâmiṭa (San‘a 1994); Süleyman b. Mûsâ el-Eş‘arî, er-Riyâżü’l-edebiyye fî şerḥi’l-Ḫamrṭâşiyye (San‘a 1999).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 398-399 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.