el-ASL

İmam Muhammed’in ilk ve en hacimli eseri olup el-Mebsûṭ diye de bilinmektedir. Ebû Hanîfe’nin görüşlerinin esas alındığı eserde kendisinin ve Ebû Yûsuf’un ona katılmadıkları konulardaki farklı görüşlere de yer verilmiştir. İhtilâfın zikredilmediği hususlarda Ebû Hanîfe ve iki talebesinin aynı görüşte olduğu anlaşılır. Yer yer İbn Ebû Leylâ’nın ihtilâflarının da zikredildiği ve genelde fıkhî ta‘lîllerin pek bulunmadığı el-Aṣl’ı İmam Muhammed’den birçok talebesi rivayet etmiştir. Bu rivayetlerin en kuvvetlisi Ebû Süleyman el-Cûzcânî’ninkidir. Hâkim eş-Şehîd, el-Aṣl esas olmak üzere İmam Muhammed’in zâhirü’r-rivâye eserlerini el-Kâfî adıyla ihtisar etmiş, bu eser de Serahsî tarafından el-Mebsûṭ adıyla şerhedilmiştir. Başta Abdülazîz el-Halvânî ve Ebû Bekir Hâherzâde olmak üzere bazı müteahhir Hanefî âlimlerinin el-Mebsûṭ adıyla telif ettikleri eserler de esasen el-Aṣl’ın birer şerhinden ibarettirler. Abdürrahîm b. Ebû İsâm el-Belhî tarafından da ihtisar edilen el-Aṣl’ın çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası mevcut olup bazı bölümleri ilk defa Şefîk Şehâte (I, Kahire 1954) ve Ebü’l-Vefâ el-Efgānî tarafından neşredilmiştir (I-IV, Haydarâbâd 1966-1973; I-V, Karaçi, ts.; Beyrut 1410/1990). Eserin tamamına yönelik ilk neşir denemesi İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye tarafından önceki iki neşir birleştirilerek beş cilt halinde yapılmış (Karaçi, ts.) olup ilk dört cildin edisyon kritiği Ebü’l-Vefâ el-Efgānî’ye, son cildin edisyon kritiği ise Şefîk Şehâte’ye aittir. Bu neşir daha sonra hepsi Efgānî’ye nisbet edilerek tekrar yayımlanmıştır (I-V, Beyrut 1410/1990). Söz konusu neşir eserin tamamını içermemektedir. Eserin en kâmil ilmî neşrini çok sayıda nüshasına dayanarak Muhammed Boynukalın gerçekleştirmiştir (I-XII, Beyrut 1433/2012).

N. P. Aghnides (bk. bibl.) Serahsî’ye dayanarak el-Aṣl’ın esasen Ebû Yûsuf’un eseri olduğunu, ancak Şeybânî tarafından kompoze edildiğini söylüyorsa da bu yanlıştır. Serahsî’nin söz konusu yerde (el-Mebsûṭ, XXX, 129) kastettiği, el-Aṣl’ın bütünü olmayıp kendi eseri el-Mebsûṭ’un metni olan el-Kâfî’de “Kitâbü İhtilâfi Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ” başlığıyla geçen kısımdır (ayrıca bk. Serahsî, I, 3; M. Ebû Zehre, s. 209-210).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 494-495 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.