el-ASL

İmam Muhammed’in ilk ve en hacimli eseri olup el-Mebsût, diye de bilinmektedir. Ebû Hanîfe’nin görüşlerinin esas alındığı eserde kendisinin ve Ebû Yûsuf’un ona katılmadıkları konulardaki farklı görüşlere de yer verilmiştir. İhtilâfın zikredilmediği hususlarda Ebû Hanîfe ve iki talebesinin aynı görüşte olduğu anlaşılır. Yer yer İbn Ebû Leylâ’nın ihtilâflarının da zikredildiği ve genelde fıkhî ta‘lîl*lerin pek bulunmadığı el-Asl’ı İmam Muhammed’den birçok talebesi rivayet etmiştir. Bu rivayetlerin en kuvvetlisi Ebû Süleyman el-Cûzcânî’ninkidir. Hâkim eş-Şehîd, el-Asl esas olmak üzere İmam Muhammed’in zâhirü’r-rivâye* eserlerini el-Kâfî adıyla ihtisar etmiş, bu eser de Serahsî tarafından el-Mebsûṭ adıyla şerhedilmiştir. Başta Abdülazîz el-Halvânî ve Ebû Bekir Hâherzâde olmak üzere bazı müteahhir Hanefî âlimlerinin el-Mebsûṭ adıyla telif ettikleri eserler de esasen el-Asl’ın birer şerhinden ibarettirler. Abdürrahîm b. Ebû İsâm el-Belhî tarafından da ihtisar edilen el-Asl’ın çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası mevcut olup ilk defa Dr. Şefik Şehâte tarafından Kahire’de (1954) ve Ebü’l-Vefâ el-Efgānî tarafından da Haydarâbâd’da bir cildi neşredilmiştir (Sezgin, I, 422, 934). Eserin tamamını ise daha sonra İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye Karaçi’de beş cilt halinde neşretmiş olup ilk dört cildin edisyon kritiğini Ebü’l-Vefâ el-Efgānî, son cildi de Dr. Şefik Şehâte yapmıştır.

N. P. Aghnides (bk. bibl.) Serahsî’ye dayanarak el-Asl’ın esasen Ebû Yûsuf’un eseri olduğunu, ancak Şeybânî tarafından kompoze edildiğini söylüyorsa da bu yanlıştır. Serahsî’nin söz konusu yerde (el-Mebsût, XXX, 129) kastettiği, el-Asl’ın bütünü olmayıp kendi eseri el-Mebsût,’un metni olan el-Kâfî’de “Kitâbü İhtilâfi Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ” başlığıyla geçen kısımdır (ayrıca bk. Serahsî, I, 3; M. Ebû Zehre, s. 209-210).

BİBLİYOGRAFYA
Serahsî, el-Mebsûṭ, I, 3; XXX, 129; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 107; İbn Âbidîn, Reddü’l-muḥtâr, I, 69-70; M. Ebû Zehre, Ebû Hanîfe, Kahire 1947, s. 209-210; Sezgin, GAS, I, 422, 934; M. Zâhid el-Kevserî, Bulûġu’l-emânî, Humus 1969, s. 77-78; J. Schacht, İslâm Hukukuna Giriş (trc. Mehmet Dağ - Abdülkadir Şener), Ankara 1977, s. 239, 311; N. P. Aghnides, An introduction to Mohammedan Law And A Bibliography, Lahore 1981, s. 177.