el-CEVÂHİRÜ’l-MUDIYYE

Tam adı el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye olan eser, Hanefî âlimlerinin biyografileri konusunda yazılan ilk tabakat kitabı kabul edilmektedir. Kaynaklarda bundan önce Necmeddin İbrâhim b. Ali et-Tarsûsî (ö. 758/1357) ve Selâhaddin İbnü’l-Mühendis’in (ö. 769/1368) birer biyografik çalışması olduğu kaydedilmekteyse de (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1098-1099, 2019) bunlar günümüze kadar gelmemiştir. Bu eseri kaleme almasına gerekçe olarak, diğer mezheplerin aksine, Hanefî mezhebine ait bir tabakat kitabı bulunmayışını gösteren Kureşî’nin adı geçen çalışmaları görmediği anlaşılmaktadır.

Müellif eserini hazırlarken muhtelif ilim dallarına ait 170 civarında (listesi için bk. el-Cevâhirü’l-muḍıyye, nâşirin girişi, s. 61-74) yazılı kaynak yanında, başta kendisini bu yönde teşvik eden hocaları, arkadaşları ve meslektaşları olmak üzere çeşitli sözlü kaynaklara da başvurmuş, çağdaşı olan bazı biyografi sahipleriyle de bizzat görüşmüştür. Bununla birlikte fazla orijinal bilgi ihtiva etmeyen eserde özellikle mahallî İran tarihlerinden bolca malzemeye rastlanmaktadır.

Alfabetik olarak düzenlenen eser, birinci bölümünde esmâ-i hüsnâ, ikincisinde Hz. Peygamber’in isimleri, üçüncüsünde Ebû Hanîfe’nin menkıbelerinin yer aldığı üç bölümlük bir mukaddime ile başlamakta, daha sonra Ebû Hanîfe’den itibaren 771 (1370) yılına kadar yaşamış 2124 âlimin biyografisine yer verilmektedir. Bu arada müellifin Hanefî zannettiği veya Hanefî mezhebiyle ilgili eserleri bulunan bazı âlimlerin hayat hikâyelerine de rastlanmaktadır. Biyografilerde genellikle biyografi sahibinin adı, künyesi, lakabı, nesebi, vefat yeri ve tarihi, çocukları, hocaları, talebeleri, ilmî kariyeri, kişiliği, aldığı görevler, eserleri vb. bilgiler yer almaktadır.

Eserde biyografilerin alfabetik olarak düzenlendiği ana kısımdan sonra ayrı bölümler halinde künyeleriyle tanınanlar, kadınlar, nisbeleri, lakapları ve “falanın oğlu” diye tanınan âlimler zikredilmekte, sonunda da çeşitli bilgilere yer verilen ve “el-Câmiʿ” başlığını taşıyan bölüm bulunmaktadır. Eserin Haydarâbâd baskısının sonunda ise (II, 450-563) Ali el-Kārî’nin Ebû Hanîfe ve talebelerinin menâkıbına dair bir zeyli vardır.

İbn Dokmak’ın (ö. 809/1407) Naẓmü’l-cümân fî ṭabaḳāti aṣḥâbi imâmine’n-Nuʿmân (Süleymaniye Ktp., Turhan Sultan, nr. 251; Serez, nr. 1827) ve Fîrûzâbâdî’nin (ö. 817/1415) el-Mirḳātü’l-vefiyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 671/1, 672) adlı eserleri, el-Cevâhirü’l-muḍıyye’nin birer muhtasarı mahiyetinde olduğu gibi İbrâhim b. Muhammed el-Halebî de (ö. 956/1549) eseri ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1941/1; Esad Efendi, nr. 605/1, 3699/49).

el-Cevâhirü’l-muḍıyye’nin ilk ilmî neşri Abdülfettâh Muhammed el-Hulv tarafından, oldukça hatalı olan ilk baskısı ile (I-II, Haydarâbâd 1332/1914) üç yazma nüshasına dayanılarak gerçekleştirilmiştir (I-III, Kahire 1398-1399/1978-1979). Yayımlanan ilk üç ciltte eserin ana kısmını oluşturan alfabetik bölüm yer almaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 433-434 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.