İSLÂM TARİHİ. İslâm tarihinde biyografi (biyografya) kitapları “siyer, terâcim, tabakat, vefeyât” gibi isimlerle anılır. Bunlardan siyer / sîret, özellikle Hz. Peygamber’in hayatına dair eserler için kullanılan bir terim şeklinde yaygınlık kazanmış olmakla birlikte diğer biyografiler için de kullanılmaktadır. Meselâ Bahâeddin İbn Şeddâd’ın Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye dair en-Nevâdirü’s-sulṭâniyye ve’l-meḥâsinü’l-Yûsufiyye adlı eseri Sîretü Ṣalâḥiddîn (es-Sîretü’l-Yûsufiyye) adıyla da bilinmektedir. Zehebî’nin çok sayıda meşhur kişinin biyografisini içeren Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾsı da böyledir. Terâcim “biyografi” (tercüme-i hâl) anlamındaki “terceme” kelimesinin çoğuludur. Tabakat temelde belirli bir yaş, meslek, görev, nesil, unvan, mezhep, tarikat ve coğrafyaya mensup olmaları dolayısıyla ortak bir grup (tabaka) oluşturan kişilerin biyografilerine yer verilen bir tür olmakla birlikte genellikle biyografi kitaplarına da bu ismin verildiği görülmektedir. Vefeyât kitapları ise vefat tarihlerini esas alan biyografik eserlerdir.
İslâm tarihinde biyografi yazımının özellikle Hz. Peygamber’in, sahâbe, tâbiîn ve sonraki nesillerin, Resûl-i Ekrem’in hadislerini nakleden râvilerin hayatını tesbit etmek amacıyla orijinal bir tür olarak ortaya çıktığı kabul edilmektedir (Gibb, s. 54; Rosenthal, s. 93; Makdisi, XXXII/4 [1993], s. 371). Bu türün daha ziyade Araplar’ın nesep bilgisine karşı gösterdikleri ilgiden kaynaklandığını ileri sürenler de vardır (İA, XI, 591). Zamanla biyografi türü içerik zenginliği kazanarak toplumun hemen her kesiminden çeşitli alanlarda meşhur kişileri konu edinmiş ve İslâm’ın ilk asırlarından itibaren çok sayıda biyografi kitabı telif edilmiştir. Bunlardan İslâm tarihini ilgilendirenler şöylece sıralanabilir: Tek kişiyi ele alan biyografi eserlerinin başında Hz. Peygamber’in hayatını ve faaliyetlerini anlatan siyer kitapları gelmektedir. İbn İshak, İbn Hişâm, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, İbn Seyyidünnâs, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Makrîzî, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Şemseddin eş-Şâmî ve Nûreddin el-Halebî’nin eserleri bunların en meşhurlarıdır. Siyer kitapları dışında sadece bir kişiyi konu alan biyografi kitaplarından Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Menâḳıbü ʿÖmer b. Ḫaṭṭâb ve Menâḳıbü Aḥmed b. Ḥanbel’i, Bahâeddin İbn Şeddâd’ın Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye dair en-Nevâdirü’s-sulṭâniyye’si, İbn Abdüzzâhir’in I. Baybars hakkındaki er-Ravżü’z-zâhir fî sîreti’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir’i, Bedreddin İbn Kādî Şühbe’nin Nûreddin Mahmud Zengî’ye dair ed-Dürrü’s̱-s̱emîn fî sîreti Nûriddîn’i, Ahmed b. Muhammed el-Makkarî’nin Kādî İyâz hakkındaki Ezhârü’r-riyâż fî aḫbâri ʿİyâż’ı zikredilebilir. Öte yandan bazı müellifler kendi hayatlarını anlatan eserler (otobiyografi / sîre zâtiyye) yazmışlardır. İbn Münkız’ın Kitâbü’l-İʿtibâr’ı, İbn Haldûn’un et-Taʿrîf bi’bni Ḫaldûn’u ve Bâbür’ün Bâbürnâme’si bunlardandır.
Birden fazla kişinin ortak özelliklerine göre gruplandırılarak ele alındığı tabakat kitapları biyografi yazımının en önemli ilk türleri arasındadır. İslâm dünyasında en eski ve en meşhur tabakat kitaplarının başında İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ (Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr) adlı eseri gelmektedir. Kitap Hz. Peygamber’den sonra sahâbe, tâbiîn, tebeu’t-tâbiîn ve ardından gelen nesli çeşitli açılardan gruplandırarak biyografilerine yer vermektedir. İlk iki cildi teşkil eden Resûlullah’ın siyerinden sonra sahâbe İslâm’ı kabul tarihleri ve katıldıkları gazvelere göre beş tabaka halinde incelenmiştir: Bedir Gazvesi’ne katılan muhâcirîn ve ensar, Habeşistan’a hicret edenler ve Uhud Gazvesi’ne katılanlar, Hendek gazvesiyle sonrasındaki gazvelere katılanlarla Mekke’nin fethinden önce müslüman olanlar, Mekke’nin fethi sırasında ve daha sonra müslüman olanlar, Hz. Peygamber’i çocukluğunda görenler. İbn Sa‘d bunların ardından mekân unsurunu dikkate alıp sahâbîleri yeni bir tasnife tâbi tutmuş ve Medine’de yaşayanlara öncelik tanımak suretiyle Mekke, Tâif, Yemen, Yemâme ve Bahreyn, Kûfe, Basra, Medâin, Horasan, Suriye, el-Cezîre ve Mısır’a yerleşmiş olanlardan bahsetmiştir. Tâbiîn nesli, genellikle yirmi ile on yıllık yaş farklarına ve yaşadıkları şehirlere göre tabakalara ayrılmış, daha sonra tebeu’t-tâbiîn ile ondan sonra gelenler sıralanmıştır. Eserin son cildi kadın sahâbîlere ayrılmıştır. Endülüslü âlimlerden Sâid el-Endelüsî (ö. 462/1070) dört bab ve on fasıl halinde düzenlediği Ṭabaḳātü’l-ümem (Kitâbü’t-Taʿrîf bi-ṭabaḳāti’l-ümem) adlı eserinde insan topluluklarını ırk, dil, din, kültür ve bilimsel gelişmeye katkıları açısından sınıflandırarak çeşitli değerlendirmelerde bulunmaktadır. Eserde biyografiler bir dünya ve medeniyetler tarihi bağlamında ele alınmış olup daha kapsamlı bir yapı arzeder. Sâid el-Endelüsî, İlkçağ’larda dünya üzerinde yedi milletin yaşadığını belirtir ve bunları Persler, Kaldeliler, Yunanlılar, Mısırlılar (Kıptîler), Türkler, Hintliler ve Çinliler şeklinde sıralar. Onun yaptığı bir başka tasnifte milletler bilime katkıda bulunanlar (Hintliler, Persler, Kaldeliler, Yunanlılar, Romalılar, Mısırlılar, Araplar ve İsrâiloğulları) ve kayda değer herhangi bir katkısı olmayanlar (Çinliler ve Türkler) şeklinde ele alınmaktadır.
Bazı tabakat kitapları felsefe, tıp ve tabiat bilimlerinde şöhret kazanmış kişilerin biyografilerini içermektedir. Endülüslü hekim, tıp ve felsefe tarihçisi İbn Cülcül (ö. 384/994 [?]) Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ ve’l-ḥükemâʾ adlı eserinde farklı dönemlerde yaşamış çeşitli milletlere mensup elli yedi ünlü bilgin ve filozofu dokuz grup halinde incelemiştir. Birinci tabakada “tabiat felsefesinden ve yüce hikmetten söz edenler” başlığı altında Hermes, Asclepius ve Apollon’dan söz edildikten sonra diğer tabakalara geçilmekte, eserin son tabakasını Endülüslü filozof ve tabipler oluşturmaktadır. Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Ebû Süleyman es-Sicistânî’nin Yunan filozoflarının biyografisini içeren Ṣıvânü’l-ḥikme adlı eserine yazdığı Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme’sinde Huneyn b. İshak’tan başlayarak kendi zamanına kadar astronomi, felsefe, matematik ve fizik alanında yetişmiş 111 âlimin biyografisine yer vermiştir. İbnü’l-Kıftî’nin alfabetik düzenlediği İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾsında mantık, felsefe, matematik, astronomi, botanik ve tıp alanında 414 Grek, Süryânî ve İslâm bilgin-düşünüründen söz edilmektedir. Eserin adı bazı nüshalarında Ṭabaḳātü’l-hükemâʾ ve aṣḥâbi’n-nücûm ve’l-eṭıbbâʾ şeklinde kaydedilmektedir. Ünlü göz hekimi İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabaḳāti’l-eṭıbbâʾ adlı eserinde on beş bölüm (tabaka) halinde Grek, Roma, Hint, Süryânî ve İslâm hekimlerinin hayatlarını, eserlerini ve tıp ilmine katkılarını anlatmış, ayrıca Eflâtun, Aristo, Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Rüşd ve Sühreverdî el-Maktûl gibi ünlü bilgin ve kelâmcılara yer vermiştir.
İslâm tarihiyle ilgili pek çok eser biyografik bilgiler içermesi dolayısıyla birer tabakat kitabı özelliği taşır. Minhâc-ı Sirâc Cûzcânî’nin (ö. 664/1266’dan sonra) Ṭabaḳāt-ı Nâṣırî’si umumi bir İslâm tarihi olmakla birlikte aynı zamanda bir tabakat kitabıdır. Müellif Hz. Âdem’den itibaren kendi dönemine kadar gelen şahısları yirmi üç bölüm halinde gruplandırmış ve dönemin olaylarını aktarmıştır. İskender Bey Münşî’nin Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî adlı tarihinde özellikle devlet adamlarının biyografilerine geniş yer ayrılmıştır. Yemenli tarihçi Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî’nin Kitâbü’s-Sülûk fî ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’l-mülûk’ü (Ṭabaḳātü’l-Cenedî) Yemenli olan veya Yemen’e gelmiş bulunan sahâbîler, tâbiîn, tebeu’t-tâbiîn, kadılar, âlimler, edip, şair ve mutasavvıflardan, 730 (1330) yılına kadar Yemen’de hüküm süren Resûlî hükümdarlarıyla vezir ve emîrlerinden bahseden bir tabakat kitabıdır. Zehebî (ö. 748/1348) Hz. Peygamber döneminden başlayıp kendi zamanına kadar gelen Târîḫu’l-İslâm adlı eserinde her on yılı bir tabaka kabul ederek önemli kişileri yetmiş tabaka halinde gruplandırmış ve ölüm tarihlerini dikkate alarak biyografilerine yer vermiş, Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾda ise sahâbeden itibaren İslâm dünyasının seçkin kişilerini yaklaşık kırk tabakada incelemiştir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un mukaddimesi, I, 100, 103).
İbn Hallikân’ın (ö. 681/1282), İslâm’ın başlangıcından eserin yazıldığı döneme kadar herhangi bir alanda meşhur olmuş kadın ve erkek 800’den fazla kişinin biyografisini anlattığı Vefeyâtü’l-aʿyân adlı alfabetik eseri muhtevasının çeşitliliği bakımından İslâm tarihinde biyografi yazımında en eski örnek kabul edilmektedir. Daha önce telif edilen eserler yalnız sahâbe, tâbiîn, müfessirler, fakihler, şairler, nahivciler, Şâfiîler, Hanbelîler yahut bir bölge veya şehre mensup kişiler gibi belli gruplara tahsis ediliyor ve asırlara göre düzenleniyordu. Vefeyâtü’l-aʿyân’da sultanlar, emîrler, vezirler, eşraf, nahiv, lugat ve kıraat âlimleri, müfessirler, muhaddisler, kelâmcılar, çeşitli mezheplere mensup müctehidler, fakihler, kadılar, zâhidler, mutasavvıflar, mühendisler, filozoflar, astronomlar, astrologlar, tabipler, edip ve şairler, tarihçiler, coğrafyacılar, nesep âlimleri ve mûsikişinaslar gibi çok farklı kesimlerden isimler yer almaktadır. Kütübî’nin Fevâtü’l-Vefeyât’ı ve İbnü’l-Kādî’nin Dürretü’l-ḥicâl’i başta olmak üzere esere yazılan zeyiller de önemlidir. Safedî’nin (ö. 764/1363) Muhammed isimli kişilere öncelik verdikten sonra alfabetik düzenlediği el-Vâfî bi’l-vefeyât’ı din, devlet, ilim ve sanat adamlarıyla tasavvuf erbabına dair 14.000 biyografiyi içermektedir. İbn Tağrîberdî bu eser için zeyil olarak kaleme aldığı el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî’sinde Memlükler’in kuruluşundan 862 (1458) yılına kadar yaşayan 3000’e yakın sultan, emîr, âlim ve şairle sahalarında meşhur olmuş kişilerin biyografilerini alfabetik sırayla kaydetmiştir. Safedî ayrıca Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣr adlı eserinde çağdaş 2017 kişinin biyografisini vermiştir.
Devlet adamları ve meslek gruplarıyla ilgili biyografi kitapları arasında şunlar zikredilebilir: Hükümdarlar için Muhammed b. Ali İbnü’l-İmrânî’nin el-İnbâʾ fî târîḫi’l-ḫulefâʾsı, İbn Dihye el-Kelbî’nin en-Nibrâs fî târîḫi ḫulefâʾi Beni’l-ʿAbbâs’ı, Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah er-Ravhî’nin Bülġatü’ẓ-ẓurefâʾ fî târîḫi’l-ḫulefâʾsı, Ahmed b. Ali İbnü’l-Harîrî’nin Münteḫabü’z-zamân fî târîḫi’l-ḫulefâʾ ve’l-ʿulemâʾ ve’l-aʿyân’ı, el-Melikü’l-Eşref İsmâil b. Abbas’ın el-ʿAscedü’l-mesbûk ve’l-cevherü’l-maḥkûk fî ṭabaḳāti’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk’ü, İbn Dokmak’ın el-Cevherü’s̱-s̱emîn fî siyeri’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk ve’s-selâṭîn’i, Makrîzî’nin es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk’ü, Süyûtî’nin Târîḫu’l-ḫulefâʾsı; vezir ve kâtipler için Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâʾ ve’l-küttâb’ı, Hilâl b. Muhassin es-Sâbî’nin Kitâbü’l-Vüzerâʾsı, Ebü’l-Kāsım İbnü’s-Sayrafî’nin Fâtımî vezirleri hakkındaki
el-İşâre ilâ men nâle’l-vizâre’si, Hândmîr’in Düstûrü’l-vüzerâʾsı; valiler için Muhammed b. Yûsuf el-Kindî’nin Kitâbü’l-Vülât’ı (Vülâtü Mıṣr), Humeydî’nin Ceẕvetü’l-muḳtebis adlı eserinin ilgili bölümleri, Safedî’nin Dımaşk’ta görev yapan emîr ve valilerle buraya gelen halife ve hükümdarlara dair Ümerâʾü Dımaşḳ fi’l-İslâm’ı ve Şemseddin İbn Tolun’un Memlük ve Osmanlı devirlerinin Dımaşk valilerine dair İʿlâmü’l-verâ adlı eseri; kadılar için Muhammed b. Halef Vekî‘in Aḫbârü’l-ḳuḍât’ı, Muhammed b. Yûsuf el-Kindî’nin Aḫbâru ḳuḍâti Mıṣr’ı, Muhammed b. Hâris el-Huşenî’nin Ḳuḍâtü Ḳurṭuba’sı (Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs), Nübâhî’nin Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs’ü, İbn Hacer el-Askalânî’nin Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr’ı. Bazı ensâb kitaplarında, kaydedilen kişilerin biyografisine de yer verilir. Belâzürî’nin Ensâbü’l-eşrâf’ı ve Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ı buna örnek teşkil eder.
Biyografi eserlerinin bir kısmı bölge veya şehirler esas alınarak telif edilmiştir. Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ı, şehrin tarihiyle ilgili bilgiler yanında müellifin dönemine kadar Bağdat’ta yaşayan veya buraya gelen şahsiyetlerin, halife, vezir, kumandan gibi devlet adamlarıyla şair, kadı ve diğer mesleklere mensup 7831 kişinin hayatına dair bilgi verilen alfabetik bir eserdir. Esere Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, İbnü’d-Dübeysî ve İbnü’n-Neccâr gibi âlimlerin yazdığı zeyiller de önemlidir. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in
Târîḫu medîneti Dımaşḳ adlı eseri Dımaşk merkezli olmakla birlikte bazı Suriye şehirlerinde yaşamış kişilerin biyografilerini de içeren alfabetik düzenlenmiş bir eser olup seksen cilt halinde yayımlanmıştır. Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa’sında Gırnata’nın tarihi, coğrafyası ve topografyasının yanında şehirle herhangi bir bağlantısı olan kişilerin biyografileri de kaydedilmiştir. Hasan Kummî’nin Târîḫ-i Ḳum, Mâferrûhî’nin Meḥâsinü İṣfahân ve İbn Zerkûb’un Şîrâznâme adlı eserleri bu türün İran coğrafyasındaki en önemli örneklerindendir. Bunlara İbn Funduk’un Târîḫ-i Beyhaḳ’ı, Nâdir Mirza’nın Târîḫ-i Tebrîz’i ile anonim Târîḫ-i Sîstân ilâve edilebilir. Muhammed b. Hâris el-Huşenî Ṭabaḳātü ʿulemâʾi İfrîḳıyye’sinde bu bölgede yetişen hadis, fıkıh ve kelâm âlimleriyle Kayrevan’da kadılık yapan kişilerin biyografilerine yer vermiştir. İbnü’l-Faradî’nin Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’ü ve bunun zeyilleri mahiyetindeki Humeydî’nin Ceẕvetü’l-muḳtebis, Dabbî’nin Buġyetü’l-mültemis, İbn Beşküvâl’in Kitâbü’ṣ-Ṣıla fî târîḫi eʾimmeti’l-Endelüs, İbnü’l-Ebbâr’ın et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla ve İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî’nin Ṣılatü’ṣ-Ṣıla’sı da bu gruptandır. İbnü’l-Ahmer’in Büyûtâtü Fâsi’l-kübrâ’sı Fas’ın meşhur aileleriyle eşrafına ait biyografileri içermektedir. Diğer eserler arasında Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ẕikru aḫbâri İṣbahân’ı (Târîḫu İṣbahân), İbnü’l-Kādî’nin Ceẕvetü’l-iḳtibâs fî ẕikri men ḥalle mine’l-aʿlâm medînete Fâs’ı, Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ’ın Meʿâlimü’l-îmân fî maʿrifeti ehli’l-Ḳayrevân’ı, İbnü’l-Adîm’in Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb’i, Takıyyüddin el-Fâsî’nin Mekke’nin tarihine dair hacimli ansiklopedik eseri el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn’i, Şemseddin es-Sehâvî’nin I. (VII.) yüzyıldan itibaren Medine ile ilgisi olan kişilerin biyografilerine dair et-Tuḥfetü’l-laṭîfe fî târîḫi’l-Medîneti’ş-şerîfe’si, Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’nin çağdaşı Halepli âlimlerle buraya dışarıdan gelen bilginlere dair Dürrü’l-ḥabeb fî târîḫi aʿyâni Ḥaleb’i zikredilebilir. Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır adlı eserinde I-XIV. (VII-XX.) yüzyıllar arasında Hindistan’da yaşayan 4500 kadar âlim, mutasavvıf, edip, devlet ve siyaset adamının biyografisini anlatmaktadır.
Coğrafya kaynaklarında biyografilere de yer verilmiştir. Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân’ı ve İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebṣâr’ı bu türdendir. İran coğrafyası söz konusu olduğunda Emîn-i Ahmed-i Râzî’nin evliyâ, ulemâ ve şairler başta olmak üzere 1560 biyografi içeren Heft İḳlîm’i, biyografik malzeme içeren coğrafya eserlerine örnektir. Diğer taraftan bazı şehirlerin ve bölgelerin tarihine dair eserlerde de siyasî şahsiyetler başta olmak üzere birçok kişinin hayatı hakkında bilgiler kaydedilmiştir. Ebû Şâme el-Makdisî’nin Nûreddin Mahmud Zengî ile Selâhaddîn-i Eyyûbî dönemleri Mısır ve Suriye tarihine dair Kitâbü’r-Ravżateyn’i ve zeyli, Ali b. Hasan el-Hazrecî’nin Resûlîler devri Yemen tarihiyle ilgili el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye’si, İbnü’d-Deyba‘ın Yemen tarihine dair Buġyetü’l-müstefîd fî aḫbâri medîneti Zebîd’i ve müellifi tarafından yazılan zeyilleri, İbn Tağrîberdî’nin en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire’si, Mîr Muhammed Ma‘sûm’un Târîḫ-i Sind’i, Nizâmeddin Ahmed Herevî’nin Hindistan tarihiyle ilgili Ṭabaḳāt-ı Ekberî’si ve Ahmed b. Muhammed el-Makkarî’nin Endülüs tarihi yanında Vezir Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in hayatına dair Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġusni’l-Endelüsi’r-raṭîb adlı eserinde de birçok kişinin biyografisi hakkında bilgi edinmek mümkündür.
Bazı biyografi eserleri yıllara göre kaleme alınmış olup, bunlarda belirli bir yılda vefat eden kişileri bir arada görme imkânı vardır. Zehebî’nin Târîḫu’l-İslâm’ının muhtasarı olup 700 (1300) yılına kadar gelen el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber adlı eseri ve zeyli ile İbnü’l-İmâd’ın ulemâ ve devlet adamlarına ait 10.000 civarında biyografi içeren Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb’i eserlerin en meşhurlarıdır. Öte yandan Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk’ü, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntaẓam’ı, İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ’i, İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye’si, Bedreddin el-Aynî’nin ʿİḳdü’l-cümân’ı, Mîrhând’ın Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ fî sîreti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾsı, Hândmîr’in Ḥabîbü’s-siyer fî aḫbâri efrâdi’l-beşer’i gibi umumi tarih kitaplarında da hükümdarların yanı sıra birçok kişinin biyografisine yer verilmiştir. Belli bir asırda yaşayan kişilerin biyografilerini içeren eserler de vardır. VIII. (XIV.) yüzyıl için İbn Hacer el-Askalânî’nin ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine’si, IX. (XV.) yüzyıl için Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî’nin eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿı ve Süyûtî’nin Naẓmü’l-ʿiḳyân fî aʿyâni’l-aʿyân’ı, X. (XVI.) yüzyıl için Necmeddin el-Gazzî’nin el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire’si, XI. (XVII.) yüzyıl için Necmeddin el-Gazzî’nin Luṭfü’s-semer ve ḳaṭfü’s̱-s̱emer min terâcimi aʿyâni’ṭ-ṭabaḳāti’l-ûlâ mine’l-ḳarni’l-hâdî ʿaşer’i ve Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-hâdî ʿaşer’i, Şillî’nin ʿİḳdü’l-cevâhir ve’d-dürer fî aḫbâri’l-hâdî ʿaşer’i, XII. (XVIII.) yüzyıl için Muhammed Halîl el-Murâdî’nin Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer’i ve Ahmed b. Nu‘mân el-Âlûsî’nin ed-Dürrü’l-müntes̱ir fî ricâli’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer ve’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer’i, XIII. (XIX.) yüzyıl için Baytâr’ın Ḥilyetü’l-beşer fî târîḫi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer’i, Halîl Merdem Bek’in Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿ adlı eseri ve Mısırlı Ahmed Teymur Paşa’nın Terâcimü aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve evâʾili’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer’i, Muhammed Cemîl eş-Şattî’nin Aʿyânü Dımaşḳ fi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve nıṣfi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer min 1201-1350 h. adlı kitabı zikredilebilir. İranlı âlim Âgā Büzürg-i Tahrânî, Ṭabaḳātü aʿlâmi’ş-Şîʿa adlı eserinde IV-XIV. (X-XX.) yüzyıllar arasında yetişen Şiî âlimlerini yüzyıllara göre gruplandırarak ele almıştır.
Bazı hususlarda ortak niteliklere veya fiziksel özelliklere sahip kişiler hakkında da kitaplar yazılmıştır. Câhiz Kitâbü’l-Buḫalâʾsında cimriliğiyle meşhur kişilerden, el-Bursân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân’ında sakat ve hastalıklı olan meşhurlardan bahseder. Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin Kitâbü’l-Muʿammerîn, Ebû Zekeriyyâ İbn Mende’nin Cüzʾ fîhi men ʿâşe miʾe ve ʿişrîne sene mine’ṣ-ṣaḥâbe, Zehebî’nin Cüzʾ fîhi ehlü’l-miʾe adlı eserleri yüzyıldan fazla yaşayan kişilere dairdir. Safedî Nektü’l-himyân fî nüketi’l-ʿumyân’ında ünlü müslüman âmâların, eş-Şuʿûr bi’l-ʿûr adlı eserinde bir gözü görmeyen seksen civarında kişinin biyografisine yer vermektedir. İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’i, Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn’u ve Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından bu esere yazılan Îżâḥu’l-meknûn adlı zeyille Fuat Sezgin’in Geschichte der arabischen Schrifttums’u (GAS), Charles A. Storey’in Persian Literature’u ve Şâkir Mustafa’nın et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn’u gibi bio-bibliyografik kitaplarda muhtelif ilimlere dair eserlerden bahsedilirken müelliflerin hayatı hakkında kısa bilgiler verilmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa’nın 9000 civarında müellifin biyografisini ve eserlerini ele aldığı Hediyyetü’l-ʿârifîn’i, Hayreddin ez-Ziriklî’nin başlangıçtan itibaren İslâm kültür tarihinde meşhur olmuş şahsiyetlere ve belli başlı şarkiyatçılara dair hacimli ansiklopedik eseri el-Aʿlâm’ı, Ömer Rızâ Kehhâle’nin Arapça eser yazan müelliflere dair 19.000 civarında biyografi içeren Muʿcemü’l-müʾellifîn’i ve aynı yazarın Aʿlâmü’n-nisâʾ fî ʿâlemeyi’l-ʿArab ve’l-İslâm’ı XX. yüzyılda yazılmış önemli biyografi eserleridir.
BİBLİYOGRAFYA Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un mukaddimesi, I, 100, 103; M. Abdülganî Hasan, et-Terâcim ve’s-siyer, Kahire 1955; H. Gibb, “Islamic Biographical Literature”, Historians of the Middle East (ed. B. Lewis – P. M. Holt), London 1962, s. 54-58; A. K. S. Lambton, “Persian Biographical Literature”, a.e., s. 141-151; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 93-95, 100-106; D. Grimwood-Jones, “Genealogy, Biographical Dictionaries and Who’s Whos”, Arab Islamic Bibliography (ed. D. Grimwood-Jones v.dğr.), Sussex 1977, s. 78-100; Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1980-93, I-IV, tür.yer.; Hânî el-Amed, Dirâsât fî kütübi’t-terâcim ve’s-siyer, Amman 1981, s. 93-94, 97, 121-122; P. Auchterlonie, Arabic Biographical Dictionaries: A Summary Guide and Bibliography, Durham 1987; R. Stephen Humphreys, Islamic History, Princeton 1991, s. 79, 188-189, 192; M. Fethî Osman, el-Medḫal ile’t-târîḫi’l-İslâmî, Beyrut 1412/1992, s. 149-160; Tarif Khalidi, Arabic Historical Thought in the Classical Period, Cambridge 1994, s. 46, 49, 204- 210; a.mlf., “Islamic Biographical Dictionaries: A Preliminary Assessment”, MW, LXIII/1 (1973), s. 53-65; Wadād al-Qādī, “Biographical Dictionaries: Inner Structure and Cultural Significance”, The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East (ed. G. N. Atiyeh), New York 1995, s. 93-122; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 30, 73, 82-84, 89-90, 142, 146, 148, 151, 163, 271; J. S. Meisami, Persian Historiography to the End of the Twelfth Century, Edinburgh 1999, tür.yer.; Interpreting the Self: Autobiography in the Arabic Literary Tradition (ed. Dwight F. Reynolds), Berkeley 2001, s. 38-44; C. F. Robinson, Islamic Historiography, Cambridge 2003, s. 59, 61, 68-74; R. W. Bulliet, “A Quantitative Approach to Medieval Muslim Biographical Dictionaries”, JESHO, XIII (1970), s. 195-211; İbrahim Hafsi, “Recherches sur le genre ‘Ṭabakāt’ dans la litterature arabe”, Arabica, XXIII/3, Leiden 1976, s. 227-265; XXIV/1 (1977), s. 1-41; XXIV/2 (1977), s. 150-186; Malak Abiad, “Origine et developpement des dictionnaires biographiques arabes”, BEO, XXXI (1979), s. 7-15; G. Makdisi, “Tabaqāt-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam”, IS, XXXII/4 (1993), s. 371-396; Heffening, “Tabakat”, İA, XI, 590-592; Cl. Gilliot, “Ṭabaḳāt”, EI
2 (İng.), X, 7-10.
Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 297-299 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu bölüm en son 16.03.2019 tarihinde güncellenmiştir.